atque
Georges, Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch:
at-que und ac (letzteres in der klassischen Sprache nur vor Konsonantensiehe Reisigs Vorll. § 234 und [für Liv.] Drak. zu Liv. 3, 16, 4), Konjunktion (aus ad-que, daher in Hand- und Inschriften zuweilen auch adque geschriebenvergleiche Osann zu Cic. de rep. 1, 7, 12. p. 31; Wagner Orthogr. Verg. p. 427; Ribbeck Prolegg. ad Verg. p. 397), eine kopulative Partikel, und dazu, und auch, und, bildet eine innige Verbindung und Gleichstellung zwischen einzelnen Wörtern oder ganzen Sätzen (während et die Gegenstände bloß äußerlich aneinander knüpft)
I)Verbindung einzelner Wörter, und zwar
1)im Allgemeinen
vitam parce ac duriter agebatTer.
spargere ac disseminareCic.
genus hominum liberum atque solutumSall.
a)zuweilen = et … et, ut … ita, aeque ac
hodie sero ac nequiquam volesTer.
copiam sententiarum atque verborum perspexistisCic.
nobiles atque ignobilesSall.
b)in der Verbindung zweier Substantive zur Hendiadys
isto animo atque virtute, mit dieser tugendhaften GesinnungCic.
fama atque invidia, gehässige öffentliche MeinungSall.
clamore atque assensu, mit beifälligem ZurufLiv.
c)dem Begriff des vorhergehenden Wortes einen gewichtvolleren anschließend, und vielmehr, und namentlich, und sogar, und überhaupts. Fabri Sall. Cat. 2, 3
ecquid habet is homo aceti in pectore? CH. Atque acidissimiPlaut.
Fugin hinc? B. Ego vero, ac lubensTer.
rem difficilem (di immortales) atque omnium difficillimamCic.
alii intra moenia atque in sinu urbis sunt hostesSall.
und so mit den Demonstrativpronomen hic, is, idem
negotium magnum est navigare atque id mense Quintili, und dazu noch usw.Cic.
duabus missis subsidio cohortibus a Caesare, atque his primis legionum duarumCaes.
fratre meo atque eodem propinquo suo interfectoSall.
ebenso atque adeo, und sogar, und noch mehr, und in der Tat,KomikerCic.und andere
und atque etiam, und sogar auch, oder sogar auch
id populare atque etiam plausibile factum estCic.
2)bei Vergleichungen = wie, als
a)nach Wörtern, die eine Gleichheit oder Verschiedenheit anzeigen, folglich nach aeque, aequus, idem, item, iuxta, par, proxime, similis, similiter, talis, totidem und aliter, aliorsum, alius, contra, contrarius, dissimilis, secus
Zuweilen ist das Vergleichungswort (aeque, tantopere und dergleichen) aus dem Zusammenhang zu ergänzen
quem esse amicum ratus sum, atque ipsus sum mihiPlaut.
digne ac mereor commendatus Cass. bei Cic.
und so (ohne vorhergehendes Vergleichungswort) ac si oder atque si, als wenn, gleich als wennPaul. dig. 2, 14, 4. § 3 und öfter
b)nach Komparativen für quam
amicior mihi nullus vivit atque is estPlaut.
illi non minus ac tibi pectore uritur intimoCatull. 61, 176
artius atque hederā procera astringitur ilexHor.
c)zur Bezeichnung zweier Zeitmomente, am häufigsten mit simul verbunden
simul atque oder ac, sobald alsCic.
selten mit principio
principio atque animus ephebis aetate exiitPlaut.
und mit statimICt.
3)zur Anknüpfung einer Negation, die das Vorhergehende erläutert oder berichtigt, und nicht, und nicht vielmehr
decipiam ac non veniamTer.
si hoc dissuadere est, ac non disturbare atque pervertereCic.
quam ob rem enim scriba deducat ac non potius mulio, qui advexitCic.
Bei Plinius gewöhnlich in diesem Sinn atque (nicht ac) nonPlin. nat. hist.
II)Verbindung ganzer Sätze: und, und so, und ebenso
1)im Allgemeinen
P. Antiquam adeo tuam venustatem obtines. B. Ac tu (und ebenso du) ecastor morem antiquum atque ingenium obtinesPlaut.
Africanus indigens mei? Minime hercle. Ac ne ego quidem illius, und so auch ich nicht seinerCic.
daher zuweilen mit sicQuint. 12, 10, 67
2)beim Anknüpfen neuer, gleich wichtiger Argumente für irgendeine BehauptungCic. de legg. 1, 43
3)in der ErzählungLiv. 5, 21, 17; 39, 49, 9Tac. hist. 3, 30
4)beim Anknüpfen von Vergleichungen
atque ut, ebenso wie, so gut alsPlaut.s. Brix Plaut. mil. 400 und 1130
atque ut … si, und sowie … so usw.Cic.
so auch
ac velut … si Verg.und andere
5)zur Verbindung zweier sich unmittelbar berührender Zeitmomente, weshalb schon die alten Grammatiker den Begriff des Schnell-aufeinander-folgens annahmen und es, obwohl mit Unrecht, geradezu für statim, ilico (alsbald, sogleich), ohne alle kopulative Nebenbezeichnung, erklärten; es entspricht häufig dem deutschen und so, und da
atque atque accedit muros Romana iuventus, und so, und so rückt an die Mauern usw.Enn. fr.
quo imus unā; ad prandium? Atque illi tacent, und da schweigen siePlaut.
si brachia forte remisit, atque illum in praeceps prono rapit alveus amni, und so reißt ihn fortVerg.
hic Quinctium … incautum hastā transfigit: atque ille praeceps cum armis procidit ante proramLiv.
summa omnium exspectatio quidnam sententiae ferrent leves ac nummarii iudices: atque illi omnes sine ulla dubitatione condemnantCic.
6)(wie oben Nummer I, c) zur Anknüpfung eines gewichtvolleren Gedankens, und zwar, und sogar, und besonders
quid me oportet Tullium pro Tullio facere? Ac mihi magis illud laborandum videtur, ut etc.Cic.
atque hic tantus vir tantisque bellis districtus nonnihil temporis tribuit litterisNep.
daher auch bei Antworten, um das Gefragte oder Behauptete zu bestätigen
sed videone ego Pamphilippum cum fratre Epignomo? Atque is est, nun ja, er ist esPlaut.
egon formidolosus? nemo est hominum, qui vivat, minus. TH. Atque ita opustTer.
und so verbunden atque (ac) … quidem
Tun vidisti? SC. Atque his quidem oculisPlaut.
quo si civitas careat … id estne numerandum in bonis? Q. Ac maximis quidemCic.
7)zur Anknüpfung eines Adversativsatzes, und doch, und gleichwohlvergleiche Brix Plaut. mil. 448; Ruhnken und Spengel Ter. Andr. 1, 3, 20
mihi hercle non fit verisimile; atque ipsis commentum placetTer.
propera; atque audinTer.
(dagegen bei Cicero in allen mir bekannten Stellen gegen Beier Cic. off. 3, 48 jetzt atquisiehe Fleckeisen Krit. Misz. S. 23 ff.
bei Cic. dafür atque … tamen, ac tamenCic. de off. 3, 118; de or. 3, 35; Pis. 3 und anderevergleiche Wunder Varr. Lectt. p. LVIII sq.
8)zur Anführung eines Einwurfs, den sich jemand selbst macht
atque aliquis dicat, nihil promoveris, es kann nun einer sagen usw.Ter.
atque ego illi praeceptori … credidi non ea sola docenda esse etc.Quint.
Daher sehr häufig in negativen Formeln, durch die ein Einwurf vorweggenommen wird
ac ne sine causa videretur edixisseCic.
ac ne forte hoc magnum ac mirabile esse videaturCic.
ac ne saepius dicendum sitCels.
ac ne forte roges, quo me duce, quo lare tuterHor.
Seltener in einem Affirmativsatz
atque ut omnes intellegant, me etc. …, dicoCic. de imp. Pomp. 20
9)sehr häufig dient es bloß zum allgemeinen Fortführen des Gedankens bei Behauptungen und in der Erzählung = und zwar, oder bloß nun, und so, alsovergleiche Fabri Sall. Cat. 51, 35
atque ii, quos nominaviCic.
atque id primum in poëtis cerni licetCic.
ac si, sublato illo, depelli a vobis omne periculum iudicarem etc., wenn ich nun behauptete usw.Cic.
a)in der Parenthese
vulgo credere, Poenino (atque inde nomen ei iugo Alpium inditum) transgressumLiv.Quint. 4, 3, 15 (Halm mit Spalding et quae)
b)am Schluss der Rede
atque in primis duabus dicendi partibus qualis esset, summatim breviterque descripsimus, und so haben wir denn kürzlich dargelegt usw.Cic.
ac de primo quidem officii fonte diximusCic.
III)Besondere Verbindungen und Redensarten
1)alius atque alius, bald dieser, bald jener; verschiedene
dilatis alia atque alia de causa comitiisLiv.
2)atque eccum oder eccam, beim Erblicken eines Erwarteten oder Gewünschten, nun sieh, da ist er (sie)Ter. Andr. 580; eun. 455; Hec. 523
3)atque utinam, bei Anschließung eines WunschesAcc. tr. 190Cic. Brut. 68; or. 22Verg. eccl. 10, 35Tibull. 3, 5, 27Prop. 2, 9, 47Ov. met. 14, 669Liv. 21, 41, 13; 22, 60, 8Quint. 10, 2, 15und anderes. Haase Misc. 3. p. 33 sq.
4)atque omnia oder omnes, bei Verallgemeinerung einer Behauptung, und so überhaupt
atque haec omnia verbo continenturCic.
commoda civium non divellere, atque omnes aequitate eādem continere, und so vielmehr alle usw.Cic.
5)mit anderen Konjunktionen
a)nach et
non minis et vi ac metuCic.
b)nach que, wie im Griechischen τέ … καί
submoverique atque in castra redigiLiv.Verg. Aen. 1, 7; 8, 486
ac … queibid. 1, 18
c)nach nec (neque)
nec clavis, nec canis atque calixMart.
und so öfter bei Tac. und Suet.
6)bei Dichtern in Aufzählungen öfter wiederholt
huius membra atque ossa atque artuaPlaut.
ab studio atque ab labore atque arte musicāTer.
haec atque illa dies, atque alia, atque aliaCatull.
atque deos atque astraVerg.
atque Ephyre atque Opis et AsiaVerg.
aber
atque … atque in der SteigerungVerg. ecl. 5, 23Tibull. 2, 5, 73
☞atque verkürzt in acsiehe Georges, Lexik. d. lateinischen Wortf. S. 77 und 78
Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary:
atque or (only before consonants) ac, conjunction ad + que, and (like -que, it connects words or thoughts which form a whole, but unlike -que gives prominence rather to what follows, and is rarely repeated).
I)Copulative
A)Connecting single words and expressions, and, as well as, together with
restituam ac reddamTer.
infamia atque indignitas reiCaes.
honesta atque inhonestaSall.
parere atque imperare iuxtaLiv.
acies in speciem simul ac terrorem constiteratTac.
Poet. for et ... et
Atque deos atque astra vocat crudelia materVerg.
Very rarely after one or more words of its phrase
hederā Gaudere pullā atque myrtoHor.
In the phrases
unus atque alter, one and another, one or twoSall.
alius atque alius, one and another, successiveCic.
aliā atque aliā de causāLiv.
etiam atque etiam, again and again, repeatedlyCic.
semel atque iterumCic.
iterum atque iterumVerg.
huc atque illuc, hither and thitherCic.
longe atque late, far and wideCic.
Adding an emphatic expression, and in fact, and that too, and even, and indeed, and in particular
iter in provinciam nostram atque ItaliamCaes.
dis inmortalibus gratia atque ipsi IoviCic.
hebeti ingenio atque nulloCic.
res tanta atque tam atroxSall.
Py. cognoscitne? Ch. Ac memoriter, yes, and that too, etc.Ter.
uno atque eo perexiguo tempore, and that tooCic.
atque eo magis, and so much the moreCic.
atque id eo magis, and that the moreCaes.
duabus missis cohortibus, atque his primis, etc.Caes.
With adeo or etiam
consilium atque adeo amentia, and in factCic.
cupide accipiat atque etiam bene dicat, and evenTer.
atque adeo etiam, and evenLiv.
B)Connecting closely related thoughts, and so, and even, and ... too (usually beginning the clause)
atque eccum! and there he is too!Ter.
Africanus indigens mei? Minime ... ac ne ego quidem illius, and I too am notCic.
Punicā religione servata fides est, atque in vincula omnes coniecitLiv.
After a word in its clause
funus atque imagines ducant, etc.Hor.
Adding an emphatic clause
exsules adlicere coepitCic.
ac tantam sibi auctoritatem comparaverat, etc.Caes.
vos pro libertate non ... nitemini? atque eo vehementius, quod, etc.Sall.
With a negative
si fidem habeat ... ac non id metuat, ne, etc., and does not ratherTer.
quasi nunc id agatur, quis ... ac non hoc quaeraturCic.
ut civem, ac non potius ut hostemCic.
Adding an adversative clause, and yet, and nevertheless
Quibus nunc sollicitor rebus! ... atque ex me hic natus non estTer.
non dicere pro nobis possunt; atque haec a nobis petunt omniaCic.
nihil praeterea est magno opere dicendum. ac tamen ... pauca etiam nunc dicamCic.
In transitions, etc.
locum delegerunt. ac primo adventu, etc.Caes.
Atque ea diversa, dum gerunturVerg.
Atque hic tantus virNep.
nomen ei iugo Alpium inditum transgressumLiv.
II)After words of comparison, as, than, than as
nihil aeque atque illam vim requiritCic.
neque mihi par ratio cum Lucilio est ac tecum fuitCic.
pariter ac si hostes adessentSall.
castra movere iuxta ac si hostes adessentSall.
proinde ac de hominum est vitā meritaCic.
cum totidem navibus atque erat profectusNep.
similiter atque ipse eram commotusCic.
fit aliud atque existimarisCic.
aliter causam agi atque iste existimaretCic.
non secus ac si meus esset fraterCic.
simulacrum contra atque antea fuerat convertereCic.
simul atque adsedistiCic.
haud minus ac iussi faciuntVerg.
Non tuus hoc capiet venter plus ac meusHor.
Text based on data provided by Perseus Digital Library, with funding from The National Endowment for the Humanities. Original version available for viewing and download at http://www.perseus.tufts.edu