Adjektiv a/o-Dekl. dreiendig
prīmus a um
Georges, Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch:
prior, neutrum prius, Genitiv priōris, Superlativ prīmus, a, um (vom veralteten prīs, wovon auch pridem, pridie, pristinus)
I)Komparativ: prior, prius
A)eigentlich: der erstere, vordere von zweien (Gegensatz posterior)
priores pedesNep.und andere
pars capitis, Vorderkopf (Gegensatz aversa pars capitis, Hinterkopf)Plin.
B)übertragen
1)der Zeit, der Ordnung oder dem Grad nach eher, früher, der erste, erstere von zweien (Gegensatz posterior)
comitiaCic.
consul anni priorisLiv.
qui prior occupaverit, eher oder zuerst usw.Caes.
und so
prior praevenit, praegrediturLiv.s. Fabri u. Weißenb. Liv. 21, 20, 8
priori posterius iungitur, das letztere mit dem ersterenCic.
priore loco dicere, zuerstCic.
priore aestate, im vorigen SommerCic.
vinum, vorjähriger WeinPlin.
liber, das vorhergehende BuchColum.
Dionysius prior, der ältereNep.
Agrippinae sobrinā prior, um einen Grad näherTac.
collegae longe aetate priores, weit ältereGell.
daher priores, die vorher gelebt haben, die VorfahrenVerg.; bei Späteren priores häufig die Altvorderen im Freistaat, sowie prius aevum die Vorzeit, die Zeit des Freistaates bis zur Schlacht bei Aktium; ebenso prior populus, die in dieser Zeit lebenden RömerPlin. ep. Tac.
2)dem Rang, Vorzug nach, der erstere, vorzüglichere, vortrefflichere, hauptsächlichereTer.Hor.Liv.
verbunden prior potiorque
res nulla prior potiorque visa est, de qua ad senatum referrentLiv.
und nihil prius nec potius est quam mit folgendem Infinitiv
nihil prius nec potius visum est quam regis ipsius de singulis responsa accipereLiv.
quanto prius potiusque est Philippum nobis coniungere quam hosLiv.vergleiche Weißenb. Liv. 36, 7, 6
prius est mit folgendem ut und KonjunktivTert. de idol. 2
naturā prius est, ut etc.Sen. de ben. 5, 8, 1
II)Superlativ: prīmus (in Inschriften auch preimus) a, um, der erste (Gegensatz postremus)
A)dem Ort nach der erste, vorderste
a)adjektivisch
pars aediumNep. Sen.
dentes, die VorderzähnePlin.
partitiv
agmen, VortrabCaes.und andere
provincia, der vorderste Teil der Pr.Cic.
Persis, VorderpersienCurt.
Eburonum fines, das GrenzgebietCaes.
margo ripae, die äußerste UferwandCurt.
prima (lingua) ranis cohaeret, intima absoluta a gutture, die Z. ist bei den Fr. vorn angewachsen, hinten am Gaumen ist sie freiPlin.
sprichwörtlich
primis, ut dicitur, labris gustasse physiologiam, die Ph. mit den Lippen nur berührt haben (= sich mit der Ph. nur oberflächlich beschäftigt haben)Cic. de nat. deor. 1, 20
b)substantivisch
primi, die Vordersten (Gegensatz ultimi, postremi, extremi)Caes. b. G. 5, 43, 5 und b. c. 2, 34, 5Sall. Iug. 45, 2; 46, 7; 100, 2
primi hostium, die Vorposten der F.Vell. 2, 110, 1
prima (Neutrum Plural), das VordertreffenCurt. 4, 13 (50), 32
provolare in primum (nach vorn)Liv. 2, 20, 10; 2, 46, 7; 3, 62, 8
nisi secunda acies (Treffen) in primum (in das erste Treffen) successissetLiv. 10, 14, 17
equites in primo (im Vortrab) late ire iubetSall. Iug. 68, 4
prima legio et sinistra ala in primo (im Vordertreffen) instructaeLiv. 25, 21, 6
B)übertragen
1)der Ordnung oder der Zeit nach der erste
a)adjektivisch
primus dicitur obligavisse, zuerstCic.
primae litterae, postremae etc.Cic.
Idus primae, die ersten, nächstfolgendenCic.
primum initiumLiv.
primus quisque, prima quaeque, primum quidque, siehe quis-que
primus luendae poenae fuit, er musste zuerst büßenTac. ann. 6, 1
mit folgendem Infinitiv
primus inire manus, postremus ponere MartemSil. 1, 160
Insbesondere
α)bei Dichtern und in der nachciceronischen Prosa primus oft statt des Adverbs primum
vix prima inceperat aestasVerg.
spolia, quae prima opima appellata, zuerstLiv.
primi geniti (porci), die zuerst geborenenPlin. 11, 234
besonders nach cum, ut etc.
cum prima examina ducunt = cum primum, sobald alsVerg.
ut primis plantis institerat = ut primum, sobald alsVerg.
β)partitiv
primā luce, mit Anbruch des TagesCurt.
und so
primā vesperāCurt.
primā nocteCaes. Nep.
primo anno, am Anfang des J.Colum.
primo mense, am Anfang des M.Verg.
primus tumultus, der Anfang des LärmensVerg.
b)substantivisch
intra primam noctisPlin. ep. 3, 5, 13
α)prīma, ae, feminin (ergänze hora), die erste Stunde
β)neutrum: a primo, im Anfang, anfänglichCic.
epistulas a primo lego, vom Anfang an, nach der ReiheCic.
in primo, vorn, zu Anfang, zuerstCic. Liv.
ex primo, vom Anfang, zuerstPlin.
Plural: prīma, das Erste, der AnfangLiv. und das Erste der Dinge, die Elemente, der UrstoffLucr.
prima naturae, die GrundtriebeCic.
daher
in primis, anfangsLiv., oder zuerst, vor allenSall.
prima consiliorum = prima consiliaTac.
prima viae = prima viaLucr.
prīmā adv. = anfangsGratt. cyn. 25
2)der dem Rang, Stand oder anderen Vorzügen nach erste, der vornehmste, ansehnlichste, vorzüglichste, hauptsächlichste
Arion citharā et dithyrambo primusFronto
quia sum apud te primus, bei dir Hahn im Korbe binTer.
homines primi, die angesehensten MännerCic.
comitia prima, das sind centuriata und tributa, die vornehmsten, wichtigstenCic.
quod vel primum puto, für das VornehmsteTer.
prima habere, für das Vorzüglichste haltenSall.
prima tenere, den ersten Platz habenVerg.
primum ac potissimum omnium ratus Syracusis novā pace inconditas componere resLiv.
partes primae und bloß primae, die HauptrolleTer. Cic.
primas agereCic.
primae, der erste Preis, Hauptpreis
primas ferre, deferreCic.
eloquentiae primas ferreTac.
primas, secundas, tertias ferre (von Rennpferden)Inscr.
primas tribuereCic.vergleiche Jahn Cic. Brut. 183 und or. 18
ad prima, besonders, vorzüglichVerg.
in primis, vorzüglich, besondersCic.
in primisque = in primis quoqueCic.
dafür auch
cum primisCic. Apul. und de primisTreb. Poll. trig. tyr. 32, 2
Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary:
prīmus, adjective superlative PRO-, the first, first
Primus sentio mala nostraTer.
primae litteraeCic.
primus Graecae civitatis in Thraciam introiitNep.
primus de mille fuissesOv.
plural masculine as substantive
in primis stetit, among the foremostNep.
in primis pugnantes, in the vanSall.
Utque pedum primis infans vestigia plantis Institerat (i.e. ut primum)Verg.
In time or place, first, fore, foremost
in primā provinciā, at the entrance of the provinceCic.
sol, i.e. the rising sunVerg.
With quisque, the first possible, the very first
primo quoque tempore, at the very first opportunityCic.
me tibi primum quidque concedenteCic.
As substantive neuter, singular and plural, the first part, beginning
quod bellum, si prima satis prospera fuissentLiv.
utinam a primo ita tibi esset visum, from the firstCic.
equites in primo late ire iubet, in the vanSall.
qui numerus in primo viget, iacet in extremo, first partCic.
Figuratively, of rank or merit, first, chief, principal, excellent, eminent, distinguished, noble
evocat ad se Massiliā quindecim primosCaes.
sui municipi facile primusCic.
primis urbis placuisseHor.
iuvenum primiVerg.
apud te primus, first in your favorTer.
otium atque divitiae, quae prima mortales putantSall.
primas partīs qui aget, plays the leading partTer.
si Allienus tibi primas in dicendo partes concesseritCic.
plural feminine as substantive (only accusative; sc. partīs), the first rank, lead, highest place
actioni primas dedisse Demosthenes dicitur, ascribed supreme importanceCic.
amoris erga me tibi primas defero, i.e. the first place among those who love meCic.
plural ablative as substantive, in the phrases, in primis, cum primis, among the first, with the foremost, eminently, chiefly, especially, principally, particularly
vir fortis in primisCic.
oppidum in primis Siciliae clarumCic.
homo in primis improbissimusCic.
in primis . . . deinde, in the first placeSall.
homo cum primis locuplesCic.
Text based on data provided by Perseus Digital Library, with funding from The National Endowment for the Humanities. Original version available for viewing and download at http://www.perseus.tufts.edu