konsonant.-Konjugation

dīcere

dīcō  dīxī  dictum

Georges, Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch:

2. dīco, dīxī, dictum, ere (indogermanisch *deik, zeigen, altlateinisch deico, altindisch diçáti, griechisch δείκνυμι), durch Laute oder Worte an den Tag geben, verlautbaren

I)durch Laute = phonetisch aussprechen

cum Rho dicere nequiretCic.

ut eius artis, cui studeret, primam litteram dicere non possetCic.

II)durch Worte = sprechen, sagen, vorbringen, vortragen, erwähnen

A)im Allgemeinen

dictaPlaut.

mendaciumPlaut. Nep.

illa, quae dixi, jene erwähnten GrundsätzeCic.

quos supra diximusCaes.

hoc lex non dicit, sagt das nicht, enthält das nicht in sichCic.

volui dicere, ich wollte sagen (wenn man sich selbst korrigiert)Plaut.

Hilarum dico, ich sage (meine) den H.Cic.

und so

eos dico, qui etc.Cic.

hoc dicis, dieses meinst duTer.

iis dico litteris, quibus etc.Cic.

non id volui dicerePlaut.

illudstertitvolui dicerePlaut.

dicet aliquis, es könnte einer sagenCic.

nihil dico ampliusCic.

unum illud dicoCic.

tantum (nur so viel) dicoCic.

non dico, ich will nicht sagenCic.

ne dicam, um nicht zu sagen, crudelem, ne dicam sceleratumCic.

dicam, ich darf es sagen (parenthetisch)Komikersiehe Brix Plaut. trin. 346

dicam vere, quod sentioCic.

quid dico saepe? immo non numquamCic.

dico tibi, ich spreche zu dir, ich meine dich (drohend, warnend usw.)KomikerPhaedr.vergleiche Brix Plaut. mil. 217 und die Auslgg. zu Phaedr. 4, 19, 18

ebenso

dicimus tibiOv.

tibi ego dico annon? willst du mir Rede stehen oder nicht?Ter.

aber

ut A. Varius consessori (zu seinem Beisitzer) dicere solebatCic.

dicam nunc, lass dir nun sagenOv.

ut parcissime dicam, um mich sehr schonend auszudrückenQuint.

sed dic tamen, aber sag mir doch, à proposKomikersiehe Lorenz Plaut. Pseud. 1293

nisi quid dicis, wenn du nichts dagegen einzuwenden hastCic.

aliquid de scripto, vom Blatt vortragen, ablesenCic.

causam, seine Sache (als Angeklagter vor Gericht) vortragen, sich gegen die Anklage verantwortenCic.

dagegen

causas in foro, als Anwalt Rechtsfälle verhandelnCic.

ius, Recht sprechen, Gericht haltenCic. (daher absolut, do, dico, addico, siehe 1. dō)

sententiam (vom Senator), seine Meinung sagen, seine Stimme gebenCic.

versus in oratione, vorbringen, anbringenCic.

quid dicam de patre (in Betreff des V.)?Ter.

und so

quid ego de Cicerone dicam?Cic.siehe Spengel Ter. Andr. 252

ut dixiCic.

ut initio dixiCic.

ut ante dixi, ut oder quem ad modum supra dixiCic.

ut diximusCic.

ut supra diximusCaes.

ut dictum estCaes.

uti dictum est, ut ante dictum estCaes., sicut ante dictum estNep.

nunc de conclusione dicemusCic.

de quibus duabus rebus in his libris promiscue dicamVarro LL.

de nostris (verbis) dicam cur sint, de alienis, unde sintVarro LL.

cum mihi et pro me aliquid et in Marcum multa dicenda sintCic.

mit folgendem ut oder ne und Konjunktiv = sagen, ankündigen, befehlen, dass oder dass nicht usw.Cic.und andere

Im Passiv dicor, diceris, dicitur etc., = man sagt, es geht das Gerücht, man behauptet, dass ich, du, er usw., er, sie, es soll

mit folgendem NcI

Aesculapius primus vulnus dicitur obligavisseCic.

dicitur inventor olivae (ergänze esse), wird genannt als usw.Cic.

dicor pulsa (esse)Ov.

und dicitur zuweilen mit folgendem AcI

dicitur eo tempore matrem Pausaniae vixisseNep.

anates Ponticas dicitur edundis vulgo venenis victitareGell.

quam (partem) Gallos obtinere dictum est (oben gesagt ist)Caes.vergleiche Dräger Histor. Synt. Bd. 2. S. 430 f.

ut dicitur, in ZwischensätzenCic. Cael. 28

In der Umgangssprache

dictum ac factum und bloß dictum factum (ἅμ᾽ επος, ἅμ᾽ εργον), gesagt getan = ohne Verzug, eiligstTer.vergleiche Ruhnk. und Spengel Ter. Andr. 2, 3, 7 = 381; Wagner Ter. heaut. 760

dicto citius (= citius quam dici potest), schneller wie er's sprach, kaum hatte er's gesagt = ohne Verzug, im NuVerg.Hor.Liv.vergleiche Heindorf Hor. sat. 2, 2, 80

ante dictus, vorher genannt (erwähnt)Scrib. Larg. 163Amm. 16, 12, 21 und 29, 5, 24

supra dictus, oben genannt (erwähnt)Plin. 32, 80Quint. 6, 1, 13Lact. 6, 5, 5Cael. Aur. chron. 2, 12. § 140 und 145

B)insbesondere

1)(intransitiv) prägnant: reden, eine Rede haltenCic.

ars dicendi, Redekunst, RhetorikCic.

dicendo excellere, durch BeredsamkeitCic.

insbesondere vor Gericht verteidigend oder angreifend für jemanden oder etwas reden

dicere pro reoCic.

contra aliquem pro aliquo apud centumvirosCic.

acerbe in aliquemCic.

a oder proscripto, für den wörtlichen Ausdruck sprechen, ihn verteidigen (Gegensatz contra scriptum dicere)Cic.

qui ante me dixerunt, die VorrednerCic.

is, qui dicturus post me erat, der Redner nach mirCic.

mit Dativ (vor)

dicere populoSen. contr. 7. praef. § 1

2)sagen = antworten

a quo cum quaesisset, quo se deduci vellet, et ille Athenas dixisset etc.Nep.

a quo cum quaereret Pyrrhus …, Cineas dixit etc.Eutr.

3)nennen, benennen, heißen

orbis, qui κύκλος Graece diciturCic.

quidam, quem dicere nolo nomineCatull.

est locus Hesperiam Graii cognomine dicuntVerg.

nam tum eo verbo (hostis) peregrinum dicebantVarro LL.

cum puerum contrario nomine puellae diceremusICt.

Pithecusae habitantum nomine dictaeOv.

mit Akkusativ des Namens

nomen dixere priores OrtygiamVerg.

cui Ascanium parentes dixere nomenLiv.

überhaupt mit doppeltem Akkusativ und im Passiv mit doppeltem Nominativ

tam bellatorem Mars se haut ausit dicerePlaut.

quem dixere chaosOv.

felicem diximus Pirithoum, haben gl. gepriesenOv.

equidem me Caesaris militem dici voluiCaes.

lineae, quae cathetoe dicunturVitr.

Meropis filia dici cupiensOv.

mit Angabe »von wem?« durch Adverb oder durch ab oder de mit Ablativ

unde iugum dictum est velut zugonDiom.

Chaoniam omnem Troiano a Chaone dixitVerg.

qui nunc Misenus ab illo diciturVerg.

caseus a coacto lacte ut coaxeus dictusVarro LL.

dictae a Pallade terrae, AthenOv.

Romanos suo de nomine dicetVerg.

Turonii vocantur de fluvioCato fr.

eaque terra de nomine eius Chanaan dicta estLact.

4)singen, singend vortragen, dichten

versus, carmenVerg.Hor.

modosHor.

in modum dicite:o Hymenaee HymenCatull.

carmina in imperatoremLiv. 39, 7, 3

carmen Christo quasi deoPlin. ep. 10, 96 (97), 7

hymnum deoEccl.

aliquid de DomitioSuet. Vit. 11, 2

carmina fistulā oder avenāHor.Calp.

melos tibiāHor.

ad tibias dixitLampr. Helig. 32, 8

5)ernennen, zu etwas machen

dictatorem et magistrum equitumCic.

arbitrum bibendiHor.

mit doppeltem Akkusativ

aliquem dictatoremCaes.

aliquem magistrum equitumLiv.

aliquem aedilemLiv.

aliquem tribunum militumLiv.

aliquem collegamLiv.

aliquem deum (zum G.)Ov.

6)lobend erwähnen, lobend nennen, beschreiben, erzählen, besingen, im Lied preisen

alicuius facta, amoresVerg.

naturas silvestriumPlin.

vir dicendus, nennenswert, erwähnenswertVell.

7)bestimmen, festsetzen, eine Zeit anberaumen (obwohl ursprünglich vom mündlichen Mitteilen und Ankündigen)

locum, multamLiv.

diem (Termin vor Gericht)Cic.

diem nuptiisTer.

diem operiCic.

iudicem, sich ausbittenLiv.

legemCic.

dictum inter nos fuit, ne etc., verabredetTer.

daher bestimmend versprechen, zusagensiehe Nipperd. Nep. Eum. 2, 2

sua bona cognatisPlaut.

alia legatio dicta erat, alia data estCic.

dictae pecuniaePlaut.

pecuniae Appio dictaeSall. fr.

besonders

dicere dotemCic., dotem alicuiVarro fr.

und

dotis paululum vicino suo Afran. fr.

quod dotis (an M.) dixiTer.

quidam dictas non accepere dotesSen. rhet.

und

doti Valeria pecuniam omnem suam dixeratCic.

dictas exige dotis opesOv.

8)vorhersagenTibull.Prop.Ov.

9)bejahen, versichern, Gegensatz negareTer. eun. 251Cic. ep. 3, 8, 5

mit folgendem AcI

quem esse negas, eundem esse dicoCic. Tusc. 1, 12

Archaistisch

deicoPlaut. Poen. 474Corp. inscr. Lat. 1, 1007, deicatPlaut. Men. 243

Perfekt deixiCorp. inscr. Lat. 1, 1007. v. 1 und 8, deixsistisCorp. inscr. Lat. 1, 201, 5, deixseruntibid. 1, 200, 85 und 88, deixeritibid. 197, 23 und 198, 47, deixseritibid. 1, 206. col. 2, 34, deixserintibid. 1, 204. col. 2, 33

Futur deicesPlaut. Pseud. 1323

Imperativ deicuntoCorp. inscr. Lat. 1, 204. col. 2, 4

Infinitiv Präsens Aktiv deicere ibid. 1, 198, 32 und Passiv deici ibid. 1, 205. col. 2, 28

Ablativ Gerund. deicundo ibid. 1, 198, 31; 1, 1184 und öfter

dice = dicPlaut. capt. 359; merc. 159; rud. 124 und öfterQuint. 1, 6, 21, aber auch = dicam (Futur)Cato nach Paul. ex Fest. 72, 6, dicem = dicam (Futur)Cato nach Quint. 1, 7, 23

Synkopierte Perfekt-Formen dixti = dixistiPlaut. asin. 823; capt. 155 und öfterTer. Andr. 518 und öfterCic. de fin. 2, 10; de nat. deor. 3, 23; Caecin. 82Ovid. her. 11, 59Quint. 9, 3, 22Mart. 4, 61, 4Corp. inscr. Lat. 1, 1449, dixis = dixerisPlaut. asin. 839; aul. 744; capt. 149; mil. 283Vidul. fr. V, 28 Stud., dixem = dixissemCarm. de fig. 65, dixe = dixissePlaut. Amph. fr. XI; Poen. 961Varro sat. Men. 284Arnob. 5, 1 Auson. sept. sap. 1 (lud.), 7 und 4 (Cleob.), 8

Futur diceboNov. com. 8, dicebit Vict. Vit. 3, 36

Paragogischer Infinitiv Präsens Passiv dicierPlaut. Bacch. 396; cist. 83; Curc. 479; Stich. 167Cic. Arat. 33Vatin. ep. in Cic. ep. 5, 9, 1Pers. 1, 28Carm. de ponder. 20Prud. perist. 11, 86Aenigm. vet. bei Gell. 12, 6, 2Caper de orth. (VII) 102, 10

Ablativ Singular Partizip Präsens auch dicentiLiv. 6, 14, 13Vict. Vit. 1, 44

Genitiv Plural Partizip Präsens synkopiert dicentumOvid. met. 10, 657

Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary:

dīcō, dīxī, dictus (imperative dīc; perfect often syncopated dīxtī; Participle present genitive plural dīcentum for dīcentiumOv.), ere DIC-, to say, speak, utter, tell, mention, relate, affirm, declare, state, assert

ille, quem dixi, mentionedCic.

stuporem hominis vel dicam pecudis attendite, or ratherCic.

neque dicere quicquam pensi habebatSall.

in aurem Dicere nescio quid puero, whisperHor.

Quid de quoque viro et cui dicasHor.

quam tertiam esse Galliae partem dixeramusCaes.

dico eius adventu copias instructas fuisseCic.

derectos se a vobis dicuntCaes.

qui dicerent, nec tuto eos adituros, nec, etc.Liv.

Passive

de hoc Verri dicitur, habere eum, etc., it is reported to Verres that, etc.Cic.

dicitur, ad ea referri omnes nostras cogitationes, they sayCic.

quam (partem) Gallos obtinere dictum est, I have remarkedCaes.

ut supra dictum estSall.

sicut ante dictum estNep.

Facete dictum, smartly saidTer.

multa facete dictaCic.

centum pagos habere dicunturCaes.

qui primus Homeri libros sic disposuisse diciturCic.

ubi dicitur cinxisse Semiramis urbemOv.

Supine ablative

dictu opus estTer.

nil est dictu faciliusTer.

Prov.

dictum ac factum, no sooner said than doneTer.

To assert, affirm, maintain

quem esse negas, eundem esse dicisCic.

Of public speaking, to pronounce, deliver, rehearse, speak

oratio dicta de scriptoCic.

sententiamCic.

qui primus sententiam dixerit, votedCic.

sententiae dicebantur, the question was putCic.

testimonium, to give evidenceCic.

causam, to pleadCic.

ius, to pronounce judgmentCic.

ad quos? before whom (as judges)?Cic.

ad ista dicere, in reply toCic.

dixi (in ending a speech), I have doneCic.

To describe, relate, sing, celebrate, tell, predict

maiora bella dicenturLiv.

laudes PhoebiHor.

Alciden puerosque LedaeHor.

te carmineVerg.

Primā dicte mihi CamenāHor.

versūsVerg.

carmina fistulā, accompanyHor.

cursum mihi, foretellVerg.

fata QuiritibusHor.

hoc (Delphi)Ov.

To urge, offer

non causam dico quin ferat, I have no objectionTer.

To pronounce, utter, articulate

cum rho dicere nequiret, etc.Cic.

To call, name

me Caesaris militem dici voluiCaes.

cui Ascanium dixere nomenLiv.

Quem dixere ChaosOv.

Chaoniamque omnem Troiano a Chaone dixitVerg.

Romanos suo de nomineVerg.

Hic ames dici paterHor.

lapides Ossa reor diciOv.

dictas a Pallade terras LinquitOv.

Prov.

dici beatus Ante obitum nemo debetOv.

To name, appoint (to an office)

se dictatoremCaes.

magistrum equitumLiv.

arbitrum bibendiHor.

To appoint, set apart, fix upon, settle

pecuniam omnem suam dotiCic.

hic nuptiis dictust diesTer.

diem operiCic.

dies conloquio dictus estCaes.

locum consciisLiv.

legem his rebusCic.

foederis uequas legesVerg.

legem tibiHor.

legem sibi, to give sentence upon oneselfOv.

eodem Numida inermis, ut dictum erat, acceditSall.

In phrases with potest

non dici potest quam flagrem desiderio urbis, it is beyond expressionCic.

quantum desiderium sui reliquerit dici vix potest, can hardly be toldCic.

To tell, bid, admonish, warn, threaten

qui diceret, ne discederetNep.

Dic properet, bid her hastenVerg.

dic Ad cenam veniatHor.

Tibi ego dico annon?Ter.

tibi equidem dico, maneTer.

tibi dicimusOv.

dixi, I have said it, i.e. you may depend upon itTer.

Dixi equidem et dico, I have said and I repeat itHor.

To mean, namely, to wit

non nullis rebus inferior, genere dico et nomineCic.

Caesari, patri dicoCic.

cum dico mihi, senatui dico populoque R.Cic.


Text based on data provided by Perseus Digital Library, with funding from The National Endowment for the Humanities. Original version available for viewing and download at http://www.perseus.tufts.edu