ut
Georges, Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch:
ut, ursprüngliche Form utī, archaistisch utei, Adverb und Konjunktion
I)Adverb
A)(wie ινα) als Ortsadverbium: woCatull. 11, 3; 17, 10Verg. Aen. 5, 329Ov. met. 1, 15Porphyr. Hor. carm. 3, 4, 29Diom. 408, 16Haupt Opusc. 2, 198 sq
B)zur Bezeichnung der Art und Weise, wie ein Zustand erscheint: in welcher Weise, in welcher Art, wie
1)zur Andeutung der Beziehung eines Zustands auf einen anderen: wie
a)absolut
Ciceronem et ut rogas amo et ut meretur et ut debeoCic.
perge ut instituistiCic.
namentlich in Zwischensätzen, in denen man auf anderswo angedeutete Aussagen, Zeugnisse, Wahrnehmungen verweist
homo demens, ut isti putantCic.
gens, ut barbari credunt, sapientiā excelletCurt.
facilius est currentem, ut aiunt, incitare, quam commovere languentemCic.
haec civitas Rhenum, ut supra demonst avimus, tangitCaes.
b)mit korrespondierendem sic, ita, item
sic sum, ut videsPlaut.
omnia sic constitueram mihi agenda, ut tu admonebasCic.
ut optasti, ita estCic.
ita ut res sese habet, narratoTer.
ut tute es, item censes omnes esse?Plaut.
c)ut ut oder utut: wie immer
ut ut res haec sese habetPlaut.
ut ut erit, rem impediri maloCic. ad Att. 15, 26, 4
2)zur Angabe von Vergleichungen
a)wenn zwei Begriffe miteinander gleichgestellt werden, meistens mit einem korrespondierenden sic, ita, item, itidem: so … wie
sic, ut avus hic tuus, ut ego, iustitiam coleCic.
uti initium, sic finis estSall.
ut ille solebat, ita nunc mea repetet oratio populi originesSall.
non item in oratione ut in versu numerus exstatSall.
ut vos hic, itidem illic apud vos meus servatur filiusPlaut.
b)wenn zwei Begriffe gleichlautend nebeneinander angeführt werden: wie … so auch, sowohl … als auch
ut cum Titanis, ita cum GigantibusCic.
Dolabellam ut Tarsenses, ita Laodiceni arcessieruntCic.
ut credere, ita malleLiv.
c)wenn zwei Begriffe miteinander verbunden werden, von denen der eine neben dem anderen eingeräumt wird, obgleich es nicht zu erwarten war: so wie … so, zwar … aber
Saguntini ut a proeliis quietem habuerant … ita non nocte, non die umquam cessaverant ab opereLiv.
ut errare potuisti, sic decipi te non potuisse quis non videt?Cic.
d)in der Wendung ut quisque mit Superlativ …. sic oder ita mit Superlativ: je mehr … desto mehr, je … desto
ut qui que est vir optimus, ita difficillime esse alios improbos suspicaturCic.
ut quidque primum gestum erit, ita primum exponeturCic.
ut illis pulcherrimum fuit tantam vobis imperii gloriam relinquere, sic vobis turpissimum est illud tueri non posseCic.
mit voranstehendem ita
colendum esse ita quemque maxime, ut quisque maxime virtutibus erit ornatusCic.
mit fehlendem ita
ut quisque maxime perspicit, quid etc …., is prudentissimus haberi soletCic.
facillime ad res iniustas impellitur, ut quisque altissimo animo est, gloriae cupiditateCic.
mit fehlendem ita samt dem Superlativ
ut quaeque retro etc.Liv. 30, 10, 17
Wenn in dem Hauptsatz kein Superlativ vorhanden ist, so dient ut quisque mit dem Superlativ dazu, die Gegenstände, die im Satz erwähnt werden, einzeln und aufeinderfolgend darzustellen
corripitur flammis ut quaeque altissima (est) tellusOv.
ut quisque gradu proximus erat, ita ignominiae obiectusLiv.
legendos Demosthenem atque Ciceronem, tum ita, ut quisque esset Demostheni et Ciceroni simillimusQuint.
ut quisque aetate antecedebat (= maximus erat), ita sententiam dicebatCic.
Auch steht sowohl im Hauptsatz als auch im Nebensatz ein anderer Grad
maior societas est, ut quisque proxime accederetCic.
uti longe a luxuria, ita famae propiorTac.
e)in der Wendung ut quis mit Komparativ oder Positiv: je nachdem … so
ut quis districtior accusator, velut sacrosanctus eratTac.
ipsa e provincia, ut quis fortunae inops, moribus turbidus, promptius ruebantTac.
f)in Schwüren und Beteuerungen: so wahr, so wahr wie usw., so wahr ich wünsche, dass usw., so wahr mir Gott helfe, so usw.
ita me di ament, ut ego nunc non tam meāpte causā, laetor, quam illiusTer.
ita vivam, ut maximos sumptus facioCic.
si me di amabunt, ut me tuarum miseritum est fortunarumTer.
ita mihi atque huic sis superstes, ut ex me atque hac natus esTer.
ita mihi meam voluntatem comprobet, ut ego accepiCic.
3)zur Angabe einer erläuternden Erklärung: wie, als
Cicero ea, quae nunc usu veniunt, cecinit ut vatesNep.
daher auch, um einen Maßstab anzugeben, nach dem ein ausgesprochenes Urteil aufgefasst werden soll; dies geschieht
a)durch ein appositionsmäßig angefügtes Substantiv oder Adjektiv: wie, als, für
laeti ut ad regem diu desideratum concessereLiv.
horret onus ut parvo corpore maiusHor.
homo acutus, ut PoenusCic.
apud me, ut bonum iudicem, argumenta plus quam testes valentCic.
b)durch einen selbständigen Satz: wie, wie denn, wie einmal
aiunt hominem, ut erat furiosus, respondisseCic.
permulta colligit Chrysippus, ut est in omni historia curiosusCic.
Ubii, quorum fuit civitas ampla atque florens, ut est captus Germanorum etc.Caes.
4)zur Angabe eines Grundes, ausgedrückt
a)durch einen relativen Satz: nämlich
magna pars Fidenatium, ut qui coloni additi Romanis essent, Latine sciebantLiv.
proelium, ut quod maxime umquam, pari spe utrimque commissum est, wenn irgend einsLiv.
b)durch einen hypothetischen Satz mit si: wie wenn, als wenn
Agesilaus cum suis eo venit atque, ut si bono animo fecissent, consilium eorumNep.
ut si esset res meaCic.
5)zur Angabe eines Verhältnisses, nach dem eine Tätigkeit bemessen wird: so wie
ut potui, tuliCic.
ut ipse praescripseratNep.
besonders in Verbindung mit einem Superlativ
ut blandissime potest, auf das schmeichelhaftesteCic.
und der Superlativ verstärkt durch cum
domus celebratur, ut cum maxime (ergänze celebratur)Cic.
6)zur Angabe von Beispielen: wie, zum Beispiel
ea se sola percipere dicunt, quae tactu intimo sentiant, ut dolorem, ut voluptatemCic.
eādem mente res dissimillimas comprehendimus, ut colorem, saporem, caloremCic.
7)zur Angabe des Grades im Ausrufs. Brix Plaut. capt. 416: wie
ut lacrumas excutiunt mihi!Plaut.
ut ille tum humilis, ut demissus erat! ut ipse sibi displicebat!Cic.
quae postea, in eum sunt ingesta, ut sustinuit! ut contempsit ac pro nihilo putavit!Cic.
8)zur Angabe einer Frage: wie
a)einer direktens. Fritzsche Hor. sat. 2, 8, 1
ut vales? Komiker
ut valet? ut meminit nostri?Hor.
b)einer indirekten
videte, ut hoc iste correxeritCic.
credo te audisse, ut me circumsteterint, ut aperte ostentarintCic.
9)zur Angabe von Zeitverhältnissen
a)zur Bezeichnung eines der Haupthandlung unmittelbar vorangegangenen Ereignisses, meistens mit dem Perfekt: wie, als, sobald als
ut haec audivitCic.
ut huc venitCic.
ut viditCic.
mit Präsens
ut me et matrem sedentes, me vero etiam legentem videtPlin. ep. 6, 20, 5
verstärkt durch primum
ut primum loqui posse coepiCic.
verstärkt durch subito
ut subito, wie auf einmalOv.
Häufig steht im Hauptsatz ein Wort wie subito, statim, das die rasche Aufeinanderfolge beider Handlungen besonders hervorhebt
ut intellectum est, quantam vim haoeret accurata oratio, tum etiam magistri dicendi multi subito exstiteruntCic.
me ab Appio statim diligi coeptum esse, ut simultatem deposuimus, sensiCic.
b)zur Bezeichnung von gleichzeitigen Handlungen: seitdem, seits. Nipperd. Tac. ann. 14, 53
nam viri nostri domo ut abierunt, hic tertius est annusPlaut.
quartus decimus annus est, ex quo spei tantae admotus snm; octavus, ut imperium obtinesTac.
vigesima nox fuit, ut cupiunt te cernere silvaeCalp.
ut Brundisio profectus es, nullae mihi abs te sunt redditae litteraeCic.
ut illos de re publica libros edidisti, nihil a te sane postea accepimusCic.
qui primus alma risit adorea, dirus per urbes Afer ut Italas equitavitHor.
nec quicquam ad nostras pervenit acerbius aures, ut sumus in PontoOv.
II)Konjunktion mit dem Konjunktiv: dass, so dass, damit
A)zur Bezeichnung einer Wirkung, und zwar entweder
1)einer faktischen
a)nach den Ausdrücken, die den Begriff von bewirken, geschehen, erfolgen, sich ereignen, vorhanden sein, stattfinden haben: dass
sol efficit, ut omnia floreantCic.
fieri non potest, ut quis Romae sit, cum est AthenisQuint.
plerisque accĭdit, ut praesidio litterarum diligentiam in perdiscendo ac memoriam remittantCaes.
und so
forte e venit, ut etc.Cic.
nobis contigit, ut etc.Cic.
est, ut etc.Cic.
ex hoc nascitur, ut etc.Cic.
b)nach den Ausdrücken, die das Vorhandensein einer Eigenschaft, einer Beschaffenheit, eines Erfordernisses, überhaupt einer Erscheinung bezeichnen, die eine Wirkung hat: dass
mos est hominum, ut etc.Cic.
expedit omnibus, ut etc.Iustin.
mihi opus est, ut lavemPlaut.
hic locus est, ut de moribus maiorum loquamurCic.
si sequitur, ut etc.Cic.
reliquum est oder restat, ut etc.Cic.
extremum est, ut te oremCic.
iam prope erat, ut sinistrum cornu pelleretur RomanisLiv.
daher steht auch ut nach den Ausdrücken certum, verum, falsum, verisimile, rectum, iustum, usitatum est und anderenCic.Nep.und andere
2)einer vorgestellten
a)nach den Verben wollen, wünschen, befehlen, bitten, verlangen, anraten, auftragen; beschließen, sich vornehmen; sich bestreben, sorgen; zulassen und anderen: dass
equidem vellem, ut aliquando rediresCic.
Phaëthon, ut in currum patris tolleretur, optavitCic.
praecipitur, ut nobismet ipsis imperemusCic.
quam ob rem imperabas, ut etc.Cic.
magnopere orabant, ut etc.Caes.
petunt atque orant, ut etc.Caes.
orat atque obsecrat, ut etc.Caes.
Messalae et Attico dixit, ut sine cura essentCic.
Voluseno mandat, ut revertaturCaes.
constituit, ut ludi fierentCic.
tibi decernit, ut regem reducasCic.
ita censuerunt, ut P. Lentulus in custodiam tradereturCic.
consilium cepi, ut etc.Cic.
placuit his, ut etc.Cic.
curavi, ut bene viveremSen.
consulere ac prospicere debemus, ut etc.Cic.
quae (lex) permittit, ut etc.Cic.
illud natura non patitur, ut etc.Cic.
assentior, ut, quod est rectum, verum quoque sitCic.
b)nach den Verben fordern, ermahnen, erinnern, überreden, antreiben, zwingen: dass
tribuni plebis postulant, ut etc.Liv.
magno opere te hortor, ut etc.Cic.
haec admonui, non ut Graccho vitio darem, sed uti caveretis, ne etc.Gell.
auctor non sum, ut etc.Cic.
suasit, ut etc.Cic.
huic persuadet, uti ad hostes transeatCaes.
impellimur naturā, ut etc.Cic.
Lentulum, ut se abdicaret praeturā, coëgistisCic.
c)nach den Verben fürchten: dass nicht (weil in den lateinisch Verben timere, metuere, vereri ein negativer Begriff enthalten ist, der auch auf den Nebensatz mit übergeht)
ut sis vitalis, metuoHor.
timeo, ut sustineasCic.
vereor, ut Dolabella ipse nobis prodesse possitCic.
d)elliptisch für fac ut zur Anfügung eines Konzessivsatzes: gesetzt dass, angenommen dass, zugegeben dass, wenn auchs. Madvig Cic. de fin. 2, 22, 71; Fabri Liv. 21, 47, 5
ut desint vires, tamen est laudanda voluntasOv.
quae ut essent vera, coniungi debueruntCic.
ut quaeras omnia, …non reperiesCic.
verum ut hoc non sit, tamen servet rem publicamCic.
ut ita sit, tamen non potes hoc quasi praeclarum aliquid praedicareCic.
e)elliptisch zum Ausdruck des Unwillens in einer Frage
egone illam ut non amem? ego illi ut ne bene velim?Plaut.
oh! tibi ego ut credam, furcifer?Ter.
tu ut umquam te corrigas?Cic.
ut ne tegam spurco Damae latus?Hor.
f)elliptisch zum Ausdruck einer Besorgnis: dass nur
operam ut detPlaut.
ut satis contemplata modo sisTer.
g)elliptisch zum Ausdruck eines Wunsches: dass doch
ut dolor pariat, quod iam diu parturitCic.
ut te di perduint!Ter.
B)zur Bezeichnung einer Folge: dass, so dass
1)mit korrespondierendem ita, sic, tam, eo, adeo, usque eo; talis, tantus, is, hic und anderen
Tarquinius sic Servium diligebat, ut is eius vulgo haberetur filiusCic.
Siciliam Verres ita vexavit, ut etc.Cic.
non essem tam inurbanus ac paene inhumanus, ut eo gravarerCic.
eo rem adducam, ut etc.Cic.
paupertatem adeo facile perpessus est, ut etc.Nep.
talis est ordo actionum adhibendus, ut etc.Cic.
tantā imbueremur superstitione, ut etc.Cic.
eo erant vultu, ut etc.Cic.
Milo hoc fato natus est, ut etc.Cic.
2)ohne korrelatives Wort
arboribus consita Italia est, ut tota pomarium videaturVarro
cuius aures clausae veritati sunt, ut ab amico verum audire nequeat, huius salus desperanda estCic.
ruere illa non possunt, ut haec non eodem labefacta motu concĭdantCic.
fuit et disertus, ut nemo Thebanus ei par esset eloquentiāNep.
C)zur Bezeichnung einer Absicht: dass, damit
1)mit einem demonstrativen ideo, idcirco, ad eam rem und anderen
legum idcirco omnes servi sumus, ut liberi esse possimusCic.
neque hāc nos patria lege genuit aut educavit, ut nulla quasi alimenta exspectaret a nobisCic.
2)meistens ohne ein hinweisendes Wort
Romani ab aratro abduxerunt Cincinnatum, ut dictator essetCic.
haec acta res est, ut nobiles restituerentur in civitatemCic.
esse oportet, ut vivas, non vivere, ut edasCornif. rhet.
constituerunt, sementes quam maximas facere, ut in itinere copia frumenti suppeteretCaes.
Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary:
ut or utī, adverb for * quoti or * cuti; 2 CA-.
I)Of place, where (poet.)
Nisus Labitur, caesis ut forte iuvencis Fusus madefecerat herbasVerg.
Utque aër, tellus illicOv.
II)Of time, when, as soon as, just as
ut hinc te intro ire iussi, opportune hic fit mi obviamTer.
ut peroravit, surrexit ClodiusCic.
ut vero aquam ingressi sunt . . . tum, etc.Liv.
Ariovistum, ut semel Gallorum copias vicerit, crudeliter imperareCaes.
atque ego, ut primum fletu represso loqui posse coepi, Quaeso inquam, etc., as soon as everCic.
Siculi, ut primum videre volgari morbos, in suas quisque urbes dilapsi suntLiv.
deinde ut nulla vi perculsos sustinere poterat, Quid ultra moror, inquit, etc.Liv.
ut hinc forte ea ad obstetricem erat missaTer.
ut ad mare nostrae cohortes excubuerant, accessere subito PompeianiCaes.
litteras scripsi . . . statim ut tuas legerem (i.e. litteras nunc scribo, ut tuas legi)Cic.
neque, ut quaeque res delata ad nos, tum denique scrutari locos (debemus)Cic.
traditum esse ut quando aqua Albana abundasset, tum . . . victoriam de Veientibus dariLiv.
Since, from the time at which
ut Brundisio profectus es, nullae mihi abs te sunt redditae litteraeCic.
Of repeated action, whenever
ut quisque istius animum offenderat, in lautumias statim coniciebaturCic.
ut cuique erat locus attributus, ad munitiones acceduntCaes.
ut quisque arma ceperat . . . inordinati in proelium ruuntLiv.
ut enim quisque dixerat, ita postulabatur, etc.Cic.
III)Of manner
A)Interrogatively, how, in what way, in what manner
Ut vales?Ter.
ut sese in Samnio res habent?Liv.
Ut valet? ut meminit nostri?Hor.
Usually in dependent questions, with subjunctive
Narratque ut virgo ab se integra etiam tum sietTer.
credo te audisse ut me circumsteterintCic.
docebat ut omni tempore totius Galliae principatum Aedui tenuissentCaes.
veniat in mentem, ut trepidos quondam maiores vestros . . . defenderimusLiv.
Vides ut altā stet nive candidum SoracteHor.
With indicative (old or poet.)
Illud vide, os ut sibi distorsit carnufexTer.
Aspice, venturo laetantur ut omnia saeclo! (i.e. omnia laetantia)Verg.
After verbs of fearing, how, in what way, lest . . . not, that . . . not
rem frumentariam, ut satis commode supportari posset, timere dicebantCaes.
verebar ut redderenturCic.
timeo ut sustineasCic.
o puer, ut sis Vitalis, metuo, et maiorum ne quis amicus Frigore te feriatHor.
quia nihil minus, quam ut egredi obsessi moenibus auderent, timeri poteratLiv.
ut ferulā caedas meritum . . . non vereorHor.
In exclamations
ut falsus animi est!Ter.
Gnaeus autem noster . . . ut totus iacetCic.
Ut vidi, ut perii! ut me malus abstulit error!Verg.
ut tu Semper eris derisor!Hor.
B)Relative, as
ut potero, feramTer.
Ciceronem et ut rogas amo, et ut meretur et debeoCic.
Labienus, ut erat ei praeceptum . . . abstinebatCaes.
ut plerumque fitLiv.
Introducing an example, as, for example, for instance
est quiddam, quod suā vi nos inlectos ducit, ut amicitiaCic.
ceteri morbi, ut gloriae cupiditas, etc.Cic.
qui aliis nocent, in eādem sunt iniustitiā, ut si in suam rem aliena convertantCic.
ut si quis ei quem urgeat fames venenum ponatLiv.
causas, ut honorificentissimis verbis consequi potero, complectarCic.
si virtus digna est gloriatione, ut est (i.e. sicut est)Cic.
nemo, ut opinor, in culpā est, in my judgmentCic.
qui, ut credo, duxit, etc., I believeCic.
With correlative ita, sic, sometimes idem, item, as, just as, in the same manner as
omnīs posthabui mihi res, ita uti par fuitTer.
ut viro forti dignum fuit, ita calumniam eius obtrivitCic.
si ut animis sic oculis videre possemusCic.
disputationem exponimus, eisdem fere verbis, ut disputatumque estCic.
fecisti item ut praedones solentCic.
haec ut brevissime dici potuerunt, ita a me dicta sunt (i.e. ita breviter dicta sunt ut dici potuerunt)Cic.
te semper sic colam ut quem diligentissimeCic.
eruditus autem sic ut nemo Thebanus magisNep.
In comparative clauses with indefinite subjects, ut quisque with a superlative or an expression implying a superlative, usually followed by ita with a superlative, the more . . . the more
ut quisque est vir optimus, ita difficillime alios improbos suspicatur, the better man one is, the harder it is for him to, etc.Cic.
ut quisque (morbus) est difficillimus, ita medicus nobilissimus quaeritur; cf. facillime ad res iniustas impellitur ut quisque altissimo animo estCic.
ut quisque gradu proximus erat, ita ignominiae obiectusLiv.
de captivis, ut quisque liber aut servus esset, suae fortunae a quoque sumptum supplicium est, according to each one's station, whether free or boundLiv.
Introducing a general statement for comparison or confirmation, as, considering that, in accordance with the fact that, in view of what
haud scio hercle, ut homost, an mutet animumTer.
atque ille, ut semper fuit apertissimus, non se purgavit, sed, etc.Cic.
transire pontem non potuit, ut extrema resoluta crant, etc.Liv.
Epicharmi, acuti nec insulsi hominis, ut Siculi, as was natural for a SicilianCic.
Introducing a limiting circumstance, as, considering, for
hic Geta ut captus est servorum, non malus, i.e. as far as this can be said of slavesTer.
civitas florens, ut est captus GermanorumCaes.
Caelius Antipater, scriptor, ut temporibus illis, luculentus, for those timesCic.
(orationis genus) ut in oratore exile, for an oratorCic.
gens, ut in eā regione, divitiis praepollensLiv.
With perinde or pro eo, as, in proportion as, according as, to the extent that, in the measure that
in exspectatione civitas erat, perinde ut evenisset res, ita communicatos honores habituraLiv.
pro eo ut temporis difficultas aratorumque penuria tulitCic.
With a relative, as it is natural for persons, like one, since, seeing that
proficiscuntur, ut quibus esset persuasum, non ab hoste consilium datum, etc., like men convinced that, etc.Caes.
inde consul, ut qui iam ad hostīs perventum cerneret, procedebatLiv.
Introducing a motive or assumption, as if, on the supposition that, in the belief that
narratio est rerum gestarum aut ut gestarum expositioCic.
(Galli) laeti, ut exploratā victoriā, ad castra perguntLiv.
With ita or sic, introducing an oath or attestation, as, as it is true that
ita me di ament ut ego Laetor, etc.Ter.
ita vivam ut maximos sumptūs facioCic.
With correlative ita or sic, introducing contrasted clauses, as . . . so, as on the one hand . . . so on the other, although . . . yet, while . . . still, both . . . and
ut errare potuisti, sic decipi te non potuisse, quis non videt?Cic.
consul, ut fortasse vere, sic parum utiliter in praesens certamen, respondit, etc.Liv.
uti longe a luxuriā, ita famae propiorTac.
Repeated as indefinite relative, in whatever manner, howsoever (only with indicative)
Sed ut ut haec sunt, tamen hoc faciamTer.
sed ut ut est, indulge valetudini tuaeCic.
Indefinite, in concessive or conditional clauses, however, in whatever manner, in whatever degree, although, granting that
quod ut ita sit – nihil enim pugno – quid habet ista res aut laetabile aut gloriosum?Cic.
nihil est prudentiā dulcius, quam, ut cetera auferat, adfert certe senectusCic.
ut enim neminem alium rogasset, scire potuit, etc.Cic.
qui, ut non omnis peritissimus sim belli, cum Romanis certe bellare didiciLiv.
ac iam ut omnia contra opinionem acciderent, tamen se plurimum navibus posseCaes.
Ut desint vires tamen est laudanda voluntasOv.
Text based on data provided by Perseus Digital Library, with funding from The National Endowment for the Humanities. Original version available for viewing and download at http://www.perseus.tufts.edu