Pronominaladjektiv
ille a ud
(Gen. illīus, Dat. illī)
Georges, Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch:
ille, illa, illud, Genitiv illīus, Dativ illī, Demonstrativpronomen (vielleicht aus *is-le), jener, jene, jenes (bezeichnet in Bezug auf den Sprechenden zunächst einen Gegenstand als in der Nähe des Besprochenen, dann überhaupt das sowohl räumlich als auch zeitlich oder in der Vorstellung dem Redenden entfernter Liegende und weniger Interessante, daher auch das einer dritten Person Angehörige, an einem dritten Orte Befindliche, Gegensatz hic [dieser], der in der unmittelbaren Nähe [in Raum, Zeit oder Vorstellung] Befindliche)
a)im Allgemeinen
ista beatitas … cur aut in solem illum aut in hunc mundum … cadere non potest?Cic.
loco ille (Catilina) motus est, cum est ex urbe depulsusCic.
zeitlich
qui illorum temporum historiam reliqueruntCic.
Q. Catulus non antiquo illo more, sed hoc nostro fuit eruditusCic.
ex illo, seit jener Zeit, seitdemVerg.Ov.
in der Vorstellung
quod προσκυνειν illi (die der Vorstellung entfernter liegenden Griechen) vocantNep.
si fiat melior Ennii, quam Solonis oratio. Hic enim noster Nemo me lacrumis decoret, inquit. At vero sapiens ille Mors mea ne careat lacrumisCic.
aber
melior et tutior est certa pax, quam sperata victoria; haec (pax) in tua, illa in deorum manu est, jener (der Friede) liegt in deiner, dieser (der Sieg) in Gottes HandLiv.
sapientius nostri, quam Graeci illi (die Griechen) … nos etc.Cic.
b)zuweilen wird durch ille auf das Subjekt oder Objekt eines Satzes zurückgewiesen, wo nach deutschem Sprachgebrauch diese Zurückweisung ganz überflüssig erscheint
sic oculos, sic ille manus, sic ora ferebatVerg. Cic. de or. 1, 91 Hor. carm. 4, 9, 51; sat. 2, 3, 204
Parmenides, Xenophanes minus bonis quamquam versibus, sed tamen illis versibus (aber doch in Versen) increpant eorum arrogantiamCic.
c)in attributiver Beziehung zu einem Substantiv: jener (im guten und üblen Sinn) wohlbekannte, jener berühmte (herrliche usw.) oder jener berüchtigte, unser ein
vafer ille SisyphusHor.
ille EpaminondasCic.
illa MedeaCic.
mit einem Anstrich von Ironie
ipsi illi philosophi etiam illis libellis, quos de contemnenda gloria scribunt, nomen suum inscribuntCic.
daher auch verbunden hic ille = dieser so herrliche und dergleichen
instat hic nunc ille annus egregiusCic.Tibull. 1, 3, 93 (wo ille auf die Herrlichkeit des Tages geht)
und ohne Substantiv
hunc illum poscere fata reorVerg.
d)zur Hervorhebung eines Prädikats oder Attributs
α)verbunden: ille quidem, er allerdings, er zwar, er freilich
ludo et ioco uti illo quidem licet, sed etc., Spiel und Scherz, sie sind uns zwar gestattet, aber usw.Cic.
o hominem semper illum quidem aptum, nunc vero etiam suavemCic.
β)ille, zur Hervorhebung eines einen Begriff beschränkenden oder näher bestimmenden Attributs
accepimus patres vestros, asperrimos illos ad condicionem pacis, legatos tamen … misisse, eure Väter, sie, die so schwer an Friedensvorschläge gingen usw.Liv.
bei Entgegensetzung vom Attribut
non ille … sed hic Cic. or. 45
orator, non ille vulgaris, sed hic excellens
e)bei Ankündigung von etwas Folgendem: wie unser dieser, der, namentlich im Neutrum = dieses, das
illud animarum corporumque dissimile, quod animi valentes morbo tentari non possunt, corpora possuntCic.
illud perlibenter audivi, te esse etc.Cic.
und im Gegensatz
haec dicta sunt illa (das Folgende) Colum.
daher ille (wie hic) mit einem Zeitbegriff (wie annus, dies, mensis), von dem laufenden, jetzt eingetretenen und dauernden Zeitabschnitt
illum esse vigesimum annum, das sei das zwanzigste JahrSall.
f)verbunden: hic et (atque) ille, der und jener, der und der, der eine und der andere
flagret amore malo cum hic atque illeHor.
und: ille aut (vel) ille, ille et ille, der oder der, der und der, dieser und jener
quaesivit, num ille aut ille defensurus essetCic.
commendo vobis illam et illumSuet.
in illo vel in illo temploAugustin. de civ. dei 1, 2
☞Verstärkt illece, illace etc., jener (dieser) daPlaut.Cato Varro
illemet, illemet ipseDiom. 332, 11
Genitiv illiCato oratt. fr. 40, 5
Genitiv bei Dichtern oft illĭus gemessensiehe Spengel T. Maccius Plautus p. 64 sqq
Archaistisch ollus und olle, siehe ollusVergleiche überhaupt Georges Lerik. d. lat. Wortf. S. 334 und 335
Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary:
ille, illa, illud, genitive illīus or illius (old forms
dative ollīCic.Verg.
plural ollī, ollīsCic.Verg.; ollōs, ollaCic.), pronoun demonstrative
In reference to something remote from the speaker, or near or related to a third person, that
sol me ille admonuit, yon sunCic.
in illā vitāCic.
As substantive, he, she, it
tum ille, Non sum, inquit, etc.Cic.
de illius Alexandreā discessuCic.
ne illi sanguinem nostrum largianturSall.
Opp. to hic, of that which is more remote, or less important
huius (Catonis) facta, illius (Socratis) dicta laudanturCic.
hic enim noster (Ennius) . . . at vero ille sapiens (Solon)Cic.
In partial enumeration
hic et ille, one and another, one or two, a fewCic.
non dicam illinc hoc signum ablatum esse et illudCic.
In emphatic reference
in quibus etiam, sive ille inridens, sive . . . me proferebatCic.
Sic oculos, sic ille manūs, sic ora ferebatVerg.
Praegn., that, the ancient, the well-known, the famous
Antipater ille SidoniusCic.
auditor Panaeti illiusCic.
testulā illā multatus est, that well-known custom of ostracismNep.
ille annus egregiusCic.
idem ille tyrannusCic.
In phrases, ille aut ille, such and such, one or another
quaesisse, num ille aut ille defensurus essetCic.
With quidem, followed by sed, autem, or verum, certainly . . . but still, to be sure . . . however, indeed . . . but yet
philosophi quidam, minime mali illi quidem, sed, etc.Cic.
ludo autem et ioco uti illo quidem licet, sed, etc.Cic.
Ex illo (sc. tempore), from that time, since thenVerg.Ov.
Text based on data provided by Perseus Digital Library, with funding from The National Endowment for the Humanities. Original version available for viewing and download at http://www.perseus.tufts.edu