utSubj.

Georges, Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch:

ut, ursprüngliche Form utī, archaistisch utei, Adverb und Konjunktion

I)Adverb

A)(wie ινα) als Ortsadverbium: woCatull. 11, 3; 17, 10Verg. Aen. 5, 329Ov. met. 1, 15Porphyr. Hor. carm. 3, 4, 29Diom. 408, 16Haupt Opusc. 2, 198 sq

B)zur Bezeichnung der Art und Weise, wie ein Zustand erscheint: in welcher Weise, in welcher Art, wie

1)zur Andeutung der Beziehung eines Zustands auf einen anderen: wie

a)absolut

Ciceronem et ut rogas amo et ut meretur et ut debeoCic.

perge ut instituistiCic.

namentlich in Zwischensätzen, in denen man auf anderswo angedeutete Aussagen, Zeugnisse, Wahrnehmungen verweist

homo demens, ut isti putantCic.

gens, ut barbari credunt, sapientiā excelletCurt.

facilius est currentem, ut aiunt, incitare, quam commovere languentemCic.

haec civitas Rhenum, ut supra demonst avimus, tangitCaes.

b)mit korrespondierendem sic, ita, item

sic sum, ut videsPlaut.

omnia sic constitueram mihi agenda, ut tu admonebasCic.

ut optasti, ita estCic.

ita ut res sese habet, narratoTer.

ut tute es, item censes omnes esse?Plaut.

c)ut ut oder utut: wie immer

ut ut res haec sese habetPlaut.

ut ut erit, rem impediri maloCic. ad Att. 15, 26, 4

2)zur Angabe von Vergleichungen

a)wenn zwei Begriffe miteinander gleichgestellt werden, meistens mit einem korrespondierenden sic, ita, item, itidem: so … wie

sic, ut avus hic tuus, ut ego, iustitiam coleCic.

uti initium, sic finis estSall.

ut ille solebat, ita nunc mea repetet oratio populi originesSall.

non item in oratione ut in versu numerus exstatSall.

ut vos hic, itidem illic apud vos meus servatur filiusPlaut.

b)wenn zwei Begriffe gleichlautend nebeneinander angeführt werden: wie … so auch, sowohl … als auch

ut cum Titanis, ita cum GigantibusCic.

Dolabellam ut Tarsenses, ita Laodiceni arcessieruntCic.

ut credere, ita malleLiv.

c)wenn zwei Begriffe miteinander verbunden werden, von denen der eine neben dem anderen eingeräumt wird, obgleich es nicht zu erwarten war: so wie … so, zwar … aber

Saguntini ut a proeliis quietem habuerantita non nocte, non die umquam cessaverant ab opereLiv.

ut errare potuisti, sic decipi te non potuisse quis non videt?Cic.

d)in der Wendung ut quisque mit Superlativ …. sic oder ita mit Superlativ: je mehr … desto mehr, je … desto

ut qui que est vir optimus, ita difficillime esse alios improbos suspicaturCic.

ut quidque primum gestum erit, ita primum exponeturCic.

ut illis pulcherrimum fuit tantam vobis imperii gloriam relinquere, sic vobis turpissimum est illud tueri non posseCic.

mit voranstehendem ita

colendum esse ita quemque maxime, ut quisque maxime virtutibus erit ornatusCic.

mit fehlendem ita

ut quisque maxime perspicit, quid etc …., is prudentissimus haberi soletCic.

facillime ad res iniustas impellitur, ut quisque altissimo animo est, gloriae cupiditateCic.

mit fehlendem ita samt dem Superlativ

ut quaeque retro etc.Liv. 30, 10, 17

Wenn in dem Hauptsatz kein Superlativ vorhanden ist, so dient ut quisque mit dem Superlativ dazu, die Gegenstände, die im Satz erwähnt werden, einzeln und aufeinderfolgend darzustellen

corripitur flammis ut quaeque altissima (est) tellusOv.

ut quisque gradu proximus erat, ita ignominiae obiectusLiv.

legendos Demosthenem atque Ciceronem, tum ita, ut quisque esset Demostheni et Ciceroni simillimusQuint.

ut quisque aetate antecedebat (= maximus erat), ita sententiam dicebatCic.

Auch steht sowohl im Hauptsatz als auch im Nebensatz ein anderer Grad

maior societas est, ut quisque proxime accederetCic.

uti longe a luxuria, ita famae propiorTac.

e)in der Wendung ut quis mit Komparativ oder Positiv: je nachdem … so

ut quis districtior accusator, velut sacrosanctus eratTac.

ipsa e provincia, ut quis fortunae inops, moribus turbidus, promptius ruebantTac.

f)in Schwüren und Beteuerungen: so wahr, so wahr wie usw., so wahr ich wünsche, dass usw., so wahr mir Gott helfe, so usw.

ita me di ament, ut ego nunc non tam meāpte causā, laetor, quam illiusTer.

ita vivam, ut maximos sumptus facioCic.

si me di amabunt, ut me tuarum miseritum est fortunarumTer.

ita mihi atque huic sis superstes, ut ex me atque hac natus esTer.

ita mihi meam voluntatem comprobet, ut ego accepiCic.

3)zur Angabe einer erläuternden Erklärung: wie, als

Cicero ea, quae nunc usu veniunt, cecinit ut vatesNep.

daher auch, um einen Maßstab anzugeben, nach dem ein ausgesprochenes Urteil aufgefasst werden soll; dies geschieht

a)durch ein appositionsmäßig angefügtes Substantiv oder Adjektiv: wie, als, für

laeti ut ad regem diu desideratum concessereLiv.

horret onus ut parvo corpore maiusHor.

homo acutus, ut PoenusCic.

apud me, ut bonum iudicem, argumenta plus quam testes valentCic.

b)durch einen selbständigen Satz: wie, wie denn, wie einmal

aiunt hominem, ut erat furiosus, respondisseCic.

permulta colligit Chrysippus, ut est in omni historia curiosusCic.

Ubii, quorum fuit civitas ampla atque florens, ut est captus Germanorum etc.Caes.

4)zur Angabe eines Grundes, ausgedrückt

a)durch einen relativen Satz: nämlich

magna pars Fidenatium, ut qui coloni additi Romanis essent, Latine sciebantLiv.

proelium, ut quod maxime umquam, pari spe utrimque commissum est, wenn irgend einsLiv.

b)durch einen hypothetischen Satz mit si: wie wenn, als wenn

Agesilaus cum suis eo venit atque, ut si bono animo fecissent, consilium eorumNep.

ut si esset res meaCic.

5)zur Angabe eines Verhältnisses, nach dem eine Tätigkeit bemessen wird: so wie

ut potui, tuliCic.

ut ipse praescripseratNep.

besonders in Verbindung mit einem Superlativ

ut blandissime potest, auf das schmeichelhaftesteCic.

und der Superlativ verstärkt durch cum

domus celebratur, ut cum maxime (ergänze celebratur)Cic.

6)zur Angabe von Beispielen: wie, zum Beispiel

ea se sola percipere dicunt, quae tactu intimo sentiant, ut dolorem, ut voluptatemCic.

eādem mente res dissimillimas comprehendimus, ut colorem, saporem, caloremCic.

7)zur Angabe des Grades im Ausrufs. Brix Plaut. capt. 416: wie

ut lacrumas excutiunt mihi!Plaut.

ut ille tum humilis, ut demissus erat! ut ipse sibi displicebat!Cic.

quae postea, in eum sunt ingesta, ut sustinuit! ut contempsit ac pro nihilo putavit!Cic.

8)zur Angabe einer Frage: wie

a)einer direktens. Fritzsche Hor. sat. 2, 8, 1

ut vales? Komiker

ut valet? ut meminit nostri?Hor.

b)einer indirekten

videte, ut hoc iste correxeritCic.

credo te audisse, ut me circumsteterint, ut aperte ostentarintCic.

9)zur Angabe von Zeitverhältnissen

a)zur Bezeichnung eines der Haupthandlung unmittelbar vorangegangenen Ereignisses, meistens mit dem Perfekt: wie, als, sobald als

ut haec audivitCic.

ut huc venitCic.

ut viditCic.

mit Präsens

ut me et matrem sedentes, me vero etiam legentem videtPlin. ep. 6, 20, 5

verstärkt durch primum

ut primum loqui posse coepiCic.

verstärkt durch subito

ut subito, wie auf einmalOv.

Häufig steht im Hauptsatz ein Wort wie subito, statim, das die rasche Aufeinanderfolge beider Handlungen besonders hervorhebt

ut intellectum est, quantam vim haoeret accurata oratio, tum etiam magistri dicendi multi subito exstiteruntCic.

me ab Appio statim diligi coeptum esse, ut simultatem deposuimus, sensiCic.

b)zur Bezeichnung von gleichzeitigen Handlungen: seitdem, seits. Nipperd. Tac. ann. 14, 53

nam viri nostri domo ut abierunt, hic tertius est annusPlaut.

quartus decimus annus est, ex quo spei tantae admotus snm; octavus, ut imperium obtinesTac.

vigesima nox fuit, ut cupiunt te cernere silvaeCalp.

ut Brundisio profectus es, nullae mihi abs te sunt redditae litteraeCic.

ut illos de re publica libros edidisti, nihil a te sane postea accepimusCic.

qui primus alma risit adorea, dirus per urbes Afer ut Italas equitavitHor.

nec quicquam ad nostras pervenit acerbius aures, ut sumus in PontoOv.

II)Konjunktion mit dem Konjunktiv: dass, so dass, damit

A)zur Bezeichnung einer Wirkung, und zwar entweder

1)einer faktischen

a)nach den Ausdrücken, die den Begriff von bewirken, geschehen, erfolgen, sich ereignen, vorhanden sein, stattfinden haben: dass

sol efficit, ut omnia floreantCic.

fieri non potest, ut quis Romae sit, cum est AthenisQuint.

plerisque accĭdit, ut praesidio litterarum diligentiam in perdiscendo ac memoriam remittantCaes.

und so

forte e venit, ut etc.Cic.

nobis contigit, ut etc.Cic.

est, ut etc.Cic.

ex hoc nascitur, ut etc.Cic.

b)nach den Ausdrücken, die das Vorhandensein einer Eigenschaft, einer Beschaffenheit, eines Erfordernisses, überhaupt einer Erscheinung bezeichnen, die eine Wirkung hat: dass

mos est hominum, ut etc.Cic.

expedit omnibus, ut etc.Iustin.

mihi opus est, ut lavemPlaut.

hic locus est, ut de moribus maiorum loquamurCic.

si sequitur, ut etc.Cic.

reliquum est oder restat, ut etc.Cic.

extremum est, ut te oremCic.

iam prope erat, ut sinistrum cornu pelleretur RomanisLiv.

daher steht auch ut nach den Ausdrücken certum, verum, falsum, verisimile, rectum, iustum, usitatum est und anderenCic.Nep.und andere

2)einer vorgestellten

a)nach den Verben wollen, wünschen, befehlen, bitten, verlangen, anraten, auftragen; beschließen, sich vornehmen; sich bestreben, sorgen; zulassen und anderen: dass

equidem vellem, ut aliquando rediresCic.

Phaëthon, ut in currum patris tolleretur, optavitCic.

praecipitur, ut nobismet ipsis imperemusCic.

quam ob rem imperabas, ut etc.Cic.

magnopere orabant, ut etc.Caes.

petunt atque orant, ut etc.Caes.

orat atque obsecrat, ut etc.Caes.

Messalae et Attico dixit, ut sine cura essentCic.

Voluseno mandat, ut revertaturCaes.

constituit, ut ludi fierentCic.

tibi decernit, ut regem reducasCic.

ita censuerunt, ut P. Lentulus in custodiam tradereturCic.

consilium cepi, ut etc.Cic.

placuit his, ut etc.Cic.

curavi, ut bene viveremSen.

consulere ac prospicere debemus, ut etc.Cic.

quae (lex) permittit, ut etc.Cic.

illud natura non patitur, ut etc.Cic.

assentior, ut, quod est rectum, verum quoque sitCic.

b)nach den Verben fordern, ermahnen, erinnern, überreden, antreiben, zwingen: dass

tribuni plebis postulant, ut etc.Liv.

magno opere te hortor, ut etc.Cic.

haec admonui, non ut Graccho vitio darem, sed uti caveretis, ne etc.Gell.

auctor non sum, ut etc.Cic.

suasit, ut etc.Cic.

huic persuadet, uti ad hostes transeatCaes.

impellimur naturā, ut etc.Cic.

Lentulum, ut se abdicaret praeturā, coëgistisCic.

c)nach den Verben fürchten: dass nicht (weil in den lateinisch Verben timere, metuere, vereri ein negativer Begriff enthalten ist, der auch auf den Nebensatz mit übergeht)

ut sis vitalis, metuoHor.

timeo, ut sustineasCic.

vereor, ut Dolabella ipse nobis prodesse possitCic.

d)elliptisch für fac ut zur Anfügung eines Konzessivsatzes: gesetzt dass, angenommen dass, zugegeben dass, wenn auchs. Madvig Cic. de fin. 2, 22, 71; Fabri Liv. 21, 47, 5

ut desint vires, tamen est laudanda voluntasOv.

quae ut essent vera, coniungi debueruntCic.

ut quaeras omnia,non reperiesCic.

verum ut hoc non sit, tamen servet rem publicamCic.

ut ita sit, tamen non potes hoc quasi praeclarum aliquid praedicareCic.

e)elliptisch zum Ausdruck des Unwillens in einer Frage

egone illam ut non amem? ego illi ut ne bene velim?Plaut.

oh! tibi ego ut credam, furcifer?Ter.

tu ut umquam te corrigas?Cic.

ut ne tegam spurco Damae latus?Hor.

f)elliptisch zum Ausdruck einer Besorgnis: dass nur

operam ut detPlaut.

ut satis contemplata modo sisTer.

g)elliptisch zum Ausdruck eines Wunsches: dass doch

ut dolor pariat, quod iam diu parturitCic.

ut te di perduint!Ter.

B)zur Bezeichnung einer Folge: dass, so dass

1)mit korrespondierendem ita, sic, tam, eo, adeo, usque eo; talis, tantus, is, hic und anderen

Tarquinius sic Servium diligebat, ut is eius vulgo haberetur filiusCic.

Siciliam Verres ita vexavit, ut etc.Cic.

non essem tam inurbanus ac paene inhumanus, ut eo gravarerCic.

eo rem adducam, ut etc.Cic.

paupertatem adeo facile perpessus est, ut etc.Nep.

talis est ordo actionum adhibendus, ut etc.Cic.

tantā imbueremur superstitione, ut etc.Cic.

eo erant vultu, ut etc.Cic.

Milo hoc fato natus est, ut etc.Cic.

2)ohne korrelatives Wort

arboribus consita Italia est, ut tota pomarium videaturVarro

cuius aures clausae veritati sunt, ut ab amico verum audire nequeat, huius salus desperanda estCic.

ruere illa non possunt, ut haec non eodem labefacta motu concĭdantCic.

fuit et disertus, ut nemo Thebanus ei par esset eloquentiāNep.

C)zur Bezeichnung einer Absicht: dass, damit

1)mit einem demonstrativen ideo, idcirco, ad eam rem und anderen

legum idcirco omnes servi sumus, ut liberi esse possimusCic.

neque hāc nos patria lege genuit aut educavit, ut nulla quasi alimenta exspectaret a nobisCic.

2)meistens ohne ein hinweisendes Wort

Romani ab aratro abduxerunt Cincinnatum, ut dictator essetCic.

haec acta res est, ut nobiles restituerentur in civitatemCic.

esse oportet, ut vivas, non vivere, ut edasCornif. rhet.

constituerunt, sementes quam maximas facere, ut in itinere copia frumenti suppeteretCaes.

Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary:

ut, conjunction 1 ut, with subjunctive

Of effect or result, that, so that

prior pars orationis tuae faciebat ut mori cuperemCic.

di prohibeant, iudices, ut hoc praesidium sectorum existimeturCic.

Dumnorix a Sequanis impetrat ut per finīs suos Helvetios ire patianturCaes.

quid adsequitur, nisi hoc ut arent qui . . . in agris remanserunt, what does he gainCic.

vicerunt tribuni ut legem preferrentLiv.

ille adduci non potest ut, etc.Cic.

impellit alios avaritia ut, etc.Caes.

eos deduxi testīs ut de istius facto dubium esse nemini possitCic.

mons altissimus impendebat, ut perpauci prohibere possentCaes.

non ita fracti animi civitatis erant, ut non sentirent, etc., as not to feelLiv.

In thought, that, so that, to (especially after verbs of wishing, commanding, or endeavoring)

volo uti mihi respondeas, num quis, etc., I wish you to answerCic.

tibi instat Hortensius ut eas in consiliumCic.

Ut illum di deaeque perdantTer.

censeo ut iter reliquum conficere pergas, I proposeCic.

obsides inter se dent, Sequani ne . . . Helvetii ut sine maleficio transeantCaes.

constitueram ut maneremCic.

paciscitur cum principibus ut copias inde abducantLiv.

edicere ut senatus redrietCic.

ille tibi potestatem facturus sit ut eligas utrum velisCic.

qui sibi hoc sumpsit ut conrigat mores aliorum, who has undertaken to correctCic.

navem idoneam ut habeas diligenter videbis, careCic.

omnis spes eo versa ut totis viribus terrā adgrederenturLiv.

satis esse magna incommoda accepta ut reliquos casūs timerent, disasters great enough to make them fear, etc.Caes.

quod praeceptum, quia maius erat quam ut ab homine videretur, etc., too great to be from manCic.

clarior res erat quam ut tegi posset, too clear to be covered upLiv.

Of definition (conceived as the result of its antecedent, expressed or implied), that

reliquum est ut de Catuli sententiā dicendum videaturCic.

proximum est ut doceam, etc.Cic.

consentaneum est huic naturae, ut sapiens velit gerere et administrare rem publicamCic.

non est verisimile ut Chrysogonus horum litteras adamaritCic.

vetus est lex amicitiae ut idem amici semper velintCic.

primum est officium ut (homo) se couservetCic.

est mos hominum ut nolint, etc.Cic.

potest fieri ut res verbosior haec fuerit, illa verior, it may be thatCic.

pater ut in iudicio capitis obesse filio debeat?Cic.

ex quo efficitur ut quidquid honestum sit, idem sit utile, it is proved that, etc.Cic.

non est igitur ut mirandum sit ea praesentiri, there is no reason to wonderCic.

iam in eo rem fore ut Romani aut hostes aut domini habendi sint, the situation would be such, that, etc.Liv.

iam prope erat ut, etc., it was almost come to such a pass, that, etc.Liv.

cum esset haec ei proposita condicio ut aut iuste accusaret aut acerbe moreretur, etc.Cic.

Suevi in eam se consuetudinem adduxerunt, ut locis frigidissimis lavarentur in fluminibusCaes.

hoc iure sunt socii ut eis ne deplorare quidem de suis incommodis liceatCic.

ne voce quidem incommodā, nedum ut ulla vis fieret, paulatim permulcendo mansuefecerant plebem (i.e. nedum ullā vi)Liv.

In final clauses (of purpose), that, in order that, for the purpose of, so that, so as to

haec acta res est ut ei nobiles restituerentur in civitatemCic.

Caesar singulis legionibus singulos legatos praefecit, uti eos testes suae quisque virtutis haberetCaes.; cf. Id ut ne fiat, haec res sola est remedioTer.

consensus senatūs fuit ut proficisceremurCic.

vicit sententia ut mitterentur coloniLiv.

hac mente laborem Sese ferre senes ut in otia tuta recedant AiuntHor.

potius ad delendam memoriam dedecoris, quam ut timorem faciatLiv.

After a substantive

morandi causa erat ut hostem ad certamen eliceretLiv.

causa autem fuit huc veniendi, ut quosdam hinc libros promeremCic.

Elliptically

ut in pauca conferam, testamento facto mulier moritur (sc. hoc dico), to be brief, etc.Cic.

et, vere ut dicam, de te futurum est, to tell the truthCic.

Murena, si nemini, ut levissime dicam, odio fuit, to say the leastCic.


Text based on data provided by Perseus Digital Library, with funding from The National Endowment for the Humanities. Original version available for viewing and download at http://www.perseus.tufts.edu