Pronominaladjektiv
ipse a um
(Gen. ipsīus, Dat. ipsī)
Georges, Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch:
ipse, a, um, Genitiv ipsīus (bei Dichtern, ipsĭus), Dativ ipsī (von is und der Anhängesilbe pse, griechisch σφέ, er für sich, daher man anfänglich eapse, eampse für ipsa, ipsam richtiger sagtesiehe Osann Cic. de rep. 1, 2. p. 9 sq.) = αυτός, selber, in eigener Person, dient als Substantiv- und Adjektivpronomen dazu, den besprochenen Gegenstand anzudeuten, dem etwas ausschließlich oder vorzüglich zukommt
I)im Allgemeinen
ego ipse, ille ipse etc.Cic.
ipse intervisoCic.
agam per me ipseCic.
mihi ipse assentorCic.
ne me ipsum irrideamCic.
in me ipso probaviCic.
Caesar singulis legionibus singulos legatos praefecit ipse (er selbst) a dextro cornu proelium commisitCaes.
navis tantum iactura facta, incolumes ipsi (die Schiffsleute) evaseruntLiv.
et ipse (wie καὶ αυτος), auch selbst, selbst auch, seinerseits, auch, ebenfalls, wenn ein Prädikat auf zwei oder mehrere Subjekte bezogen wird, oft seit Livius (bei Cicero nur noch Cic. ad Att. 8, 7, 1 W. im Text, sonst beseitigtvergleiche W. Hirschfelder in Fleckeisens Jahrbb. 103, 203 f)
victor ex Aequis in Volscos transiit et ipsos bellum molientes, die auch ihrerseits zum Kr. sich rüstetenLiv.
qui et ipse crus fregerat, der ebenfalls (wie die vorher erwähnten) das Bein gebrochen hatteSuet.
dafür auch
ipse quoque Liv. 3, 21, 4; 8, 12, 9; 40, 15, 5Sen. de clem. 2, 6, 3Flor. 3, 21, 7
und bei Cicero
ipse etiamCic. Brut. 112 und 206 sq.
dafür (bei Cicero und seinen Zeitgenossen gewöhnlich) bloß ipseCic. ad Att. 9, 6, 3; de off. 2, 76; Clu. 141Caes. b. c. 2, 31, 8Sall. Iug. 11, 1Verg. Aen. 2, 394
nec (neque) ipse, auch nichtCic. de fin. 5, 88Liv. 23, 18. 4
II)insbesondere
A)zur nachdrücklichen Hervorhebung eines Gegenstands im Verhältnis zu seiner Umgebung: gerade, eben, just, eigentlich, lediglich, bloß, unmittelbar, mitten in
a)überhaupt
eaque ipsa causa belli fuit, und das war eben die usw.Liv.
Brundisii mihi Tulliola mea fuit praesto natali suo ipso dieCic.
ex ipsa caede fugere, unm. aus diesem BlutbadeCaes.
ad ipsos eius pedes procĭdere, gerade vor s. F.Suet.
refugientes ad castra ipsa (fast bis unmittelbar an das L.) pertrahereLiv.
incĭdere in ipsam (mitten in die) flammam civilis discordiaeCic.
quod cum (ferrum) medium accensum mitteretur conceptumque ipso motu (durch die bloße Bewegung) multo maiorem ignem ferretLiv.
und so
ipso motu adolescente flammāFrontin.
noctes vigilabat ad ipsum mane, bis an den lichten MorgenHor.
ad ipsas tuas partes redeo, zu deiner eigentlichen (spezifischen) AufgabeCic.
haec ab ipsis cognoscite, aus ihrem eigenen MundeCaes.
duae cohortes ad id ipsum (eigens dazu) instructae intusLiv.
ita iussisti ipsum in tabulas referre, eigenhändigCic.
zuweilen auch bloß ipse = is ipse, der eben oder bloß der (betont)
tamquam philosophorum habent disciplinae ex ipsis vocabulaTer.
ego ex ipsius (eben aus dessen) virtute voluptatem cepiCic.
b)zu genauer Bestimmung der Zahl (Anzahl) und Zeit: gerade, genau
triginta erant dies ipsiCic.
ipso vicesimo annoCic.
ea ipsa horaCic.
sub ipsa profectione, im Augenblick der AbfahrtCaes.
daher
nunc ipsum, gerade jetztCic.
B)ipse zur Bezeichnung des Herrn, Hausherrn, Meisters, Lehrers, sowie ipsa zur Bezeichnung der Hausfrau, auch: Er, Sie, der gnädige Herr, die Gnädige, die gnädige Fraus. Ruhnken Ter. Andr. 3, 2, 23. Fritzsche Hor. sat. 2, 8, 23
ego eo, quo me ipsa misitPlaut.
ipsum propter vix liberti semiatrati exequianturVarro fr.
lora tenebat ipse (der gnädige Herr = Nero)Iuven.
suam norat ipsam (seine Herrin) tam bene, quam puella matremCatull.
und so
ipse dixit, das griechische αυτος εφα, »Er (d. i der Herr und Meister) hat es gesagt«, der gewöhnliche Ausspruch der PythagoreerCic. de nat. deor. 1, 10Quint. 11, 1, 27
C)steigernd: selbst = sogar
in his ipsis rebusCic.
ipsa virtus contemniturCic.
D)(weil der nicht als selbsthandelnd zu betrachten ist, der unfreiwillig oder aus fremdem Antrieb handelt) selbst, von selbst = aus freien Stücken
valvae se ipsae aperueruntCic.
animus ipse aegrotusTer.
verbunden
ipse meā, tuā, suā sponteLiv.
E)(weil »selbst« jedes Zweite und Dritte ausschließt) für sich selbst, allein, allein schon (wie αυτός für μόνος)
his actis aliud genitor secum ipse volutatVerg.
lectica plena ipso, von seiner Person alleinIuven.
daher
ipse per se (αυτος καθ᾽ αὑτόν)
und bloß ipse, an und für sich
per se ipsa maxima estCic.
moventur ipsa per seCic.
erat ipse immani acerbāque naturā Oppianicus, incendebat eius amentiam infesta atque inimica filio materCic.
ignoratio rerum, e qua ipsa (schon allein) horribiles existunt saepe formidinesCic.
F)statt des Reflexivums, wenn die Beziehung auf den tätigen oder besitzenden Gegenstand deutlich und mit mehr Nachdruck, besonders zum Gegensatz, hervorgehoben werden soll
quem si parum pudor ipsius defendebat (seine eigene usw.), debebat familiae nostrae dignitas satis sublevareCic.
Iugurtha legatos ad Metellum mittit, qui ipsi (für ihn) liberisque vitam peterentSall.
nihil umquam audivi, quod mihi de iure subtilius dici videretur, … nihil de ipso modestiusCic.
☞Form des maskulin im vorklassichen Latein und bei Spätlateinern ipsosLex Numae bei Paul. ex Fest. 6, 2, öfter ipsusCharis. 158, 18 und 161, 32Diom. 330, 24Prisc. 13, 32.Dosith. 32, 10 K.Titin. com. 105. Pompon. com. 113 und 149Plaut. Pseud. 1142Ter. Hec. 455Cato r. r. 70 und 71C. Titius (Zeitgenosse des Lucilius) bei Macr. sat. 2, 12, 16Fronto ad M. Caes. 5, 27 (42). p. 84, 1 N.Auson. Bissula (XXV) 2, 6. p. 125, 17 Schenkl.Itin. Alex. 17 (44)Corp. inscr. Lat. 9, 1164
Vulgärlateinische Nebenform ipsimus, ipsima = Er, Sie (= der Herr, die Herrin)Petron. 63, 3 B.; 69, 3 B.; 75, 11 B. und 76, 1 Bvergleiche Hertz Rhein. Mus. 17, 324
als Steigerung der Superlativ ipsissimus (wie αυτότατος bei Aristoph. Plut. 83) = »ganz leibhaftig selbst«Plaut. trin. 988Afran. com. nach Pompeii comment. 153, 16 K.
Tändelnde Nebenform isse, issa = Er, Sie, und zwar isseAug. bei Suet. Aug. 88 (wo issi zu lesen).Corp. inscr. Lat. 4, 148. 1085. 1294, issaCorp. inscr. Lat. 4, 1589 und 15906, 15639 und issulusCorp. inscr. Lat. 6, 12156
Genitiv ipsiAfran. com. 230
Dativ maskulin ipsoApul. met. 10, 10
Dativ feminin ipsaeApul. de dogm. Plat. 2, 5
Barbarisches neutrum ipsud Diom. 330, 22Anthim. 25. p. 13, 16 RPs. Apul. Ascl. 4. p. 30, 28 (G.) codd. optt. Fulgent. ed. Helm p. 87, 20; 171, 2 und ipsutFulgent. p. 11, 22
ipse mit Suffix met verbunden: ipsemetPlaut. Amph. prol. 102Sen. ep. 117, 21, ipsimet (Nominativ Plural)Cic. Verr. 3, 3
Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary:
ipse, (old ipsusTer.), a, um, genitive ipsīus (rarely ipsiusVerg., disyllabic T.), dative ipsī, pronoun demonstrative
I)In gen., to express eminence or emphasis
A)Self, in person (often rendered by an emphatic he, or by very, just, precisely)
adest optume ipse fraterTer.
ille ipse MarcellusCic.
ipsa virtusCic.
rex ipse AeneasVerg.
in ipsā arce habitareLiv.
naturas quas Iuppiter ipse AddiditVerg.
Audentīs deus ipse iuvatOv.
ego enim ipse cum eodem isto non invitus erraverimCic.
eaque ipsa causa belli fuit, the very causeLiv.
cui tutor is fuerat ipseLiv.
iam id ipsum absurdumCic.
Tullius eos ipsos deduxitLiv.
eorum ipsorum factaCic.
quid iuvat quod . . . si ipsum, quod veni, nihil iuvat? the mere factCic.
As substantive
atque ipsis, ad quorum commodum pertinebat, durior inventus est CaeliusCaes.
ex ipsā quaeramCic.
agrum dare ipsi, qui accepissetLiv.
ipsi omnia, quorum negotium est, ad nos deferuntCic.
B)To emphasize one of the subjects of a common predicate
With et, he too, himself in person, even he
deseret eos, cum habeat praesertim et ipse cohortīs triginta?Cic.
credo ego vos, soeii, et ipsos cernereLiv.
With neque (cf. ne . . . quidem)
pauca, neque ea ipsa enucleate dictaCic.
primis repulsis Maharbal missus nec ipse eruptionem cohortium sustinuitLiv.
With etiam
ipse etiam Fufidius in numero fuitCic.
With quoque
quia plebs SC solvit, ipsi quoque solutum voltisLiv.
He for his part, he too, also, as well
litterae adlatae sunt a Clodiā, quae ipsa transiit, also in personCic.
trīs ipse excitavit recitatores, he tooCic.
Hoc Rhipeus, hoc ipse Dymas omnisque iuventus Laeta facitVerg.
II)Especially
A)As substantive, of an eminent person
ipsus tristis, the masterTer.
Pythagorei respondere solebant, ipse dixit, i.e. PythagorasCic.
lectica Mathonis plena ipso, the great manIuv.
anseris ante ipsum iecur, before the hostIuv.
B)Of oneself, spontaneously
de manibus delapsa arma ipsa cecideruntCic.
Ipsae lacte domum referent distenta capellae UberaVerg.
C)Excluding others, by oneself, alone, mere, very
haec ipse suo tristi cum corde volutatVerg.
ipso terrore ordines perturbantCaes.
qui ipso nomine ac rumore defenderitCic.
aestimando ipse secumLiv.
ipsam aequitatem et ius ipsum amare, for its own sakeCic.
nunc ipsum, just nowCic.
tum ipsum, just thenCic.
D)With numerals, just, exactly, precisely
triginta dies erant ipsi, cum, etc.Cic.
ipsas undecim esse legionesCic.
ipso vigesimo annoCic.
E)In a reflexive clause
With the subject emphatic opposed to other agents
non egeo medicinā, me ipse consolorCic.
Artaxerxes se ipse reprehenditNep.
ipsa se virtus satis ostenditSall.
ut non modo populo R., sed etiam sibi ipse condemnatus videreturCic.
qui ipsi sibi bellum indixissentCic.
With the object
omne animal se ipsum diligitCic.
Lentulum, quem mihi ipsi anteponoCic.
In place of se or suus
For emphatic distinction
cum omnes se expetendos putent, nec id ob aliam rem, sed propter ipsosCic.
quos, quidquid ipsis expediat, facturos arbitrabimurCic.
pravitas consulum discordiaque inter ipsosLiv.
To avoid ambiguity in the use of se or suus
ne aut suae magnopere virtuti tribueret aut ipsos despiceretCaes.
legatos mittit, qui tantum modo ipsi liberisque vitam peterentSall.
nihil umquam audivi . . . nihil de re publica gravius, nihil de ipso modestiusCic.
For se or sibi
inexperta remedia haud iniuriā ipsis esse suspectaCurt.
rex propius ipsum considere amicos iubetCurt.
With ablative absolute
cum dies venit, causā ipse pro se dictā, damnatur (i.e. cum causam ipse pro se dixisset)Liv.
amisso et ipse PacoroTac.
With ablative of gerund
deponendo tutelam ipse, in se unum virīs convertitLiv.
agendo ipseLiv.
Text based on data provided by Perseus Digital Library, with funding from The National Endowment for the Humanities. Original version available for viewing and download at http://www.perseus.tufts.edu