Adjektiv a/o-Dekl. dreiendig
optimus a um
Georges, Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch:
bonus (archaistisch duonus), a, um, Komparativ melior, -ius, Genitiv -ōris, Superlativ optimus (von opto), a, um, gut seiner Natur und seinem Wesen nach (Gegensatz malus), fast in allen Beziehungen entsprechend dem griechischen ἀγαθός (Gegensatz κακός)
I)adjektivisch
A)gut sowohl in physischer als auch in geistiger Hinsicht, trefflich, tüchtig, brav und dergleichen
1)an sich gut
bonae aedes, boni postesPlaut.
nummi boni (Gegensatz nummi adulterini)Cic.
calamusCic.
agrum meliorem in his regionibus habet nemoTer.
optimum argentum, vortrefflich gearbeitetesCic.
voxQuint.
bonā esse vocePlaut.
memoria (Gedächtnis) b.Cic.
si meliore memoriā es, velim scire, ecquid de te recordereTer.
bona carmina (Gegensatz mala c.)Hor.
verba suā naturā bona aut mala (verschieden von bona verba unten Nummer I, A, 2, l)Cic.
verba valde bonaCic.
bona dicta, WitzeEnn. fr.
scripta optima GraecorumHor.
omnia meliora facere, vervollkommnenCic. Tusc. 1, 1
ars bona, lobenswerte, edle EigenschaftQuint.
artes bonae, lobenswerte, edle EigenschaftenSall.Tac.vergleiche Spalding Quint. 12, 1, 7)
bonae res, das Gute (Gegensatz aliena ac nihil profutura)Sall. Iug. 1, 5
adulescentes bonā indole praeditiCic.
vir egregio ingenio bonisque omnibus disciplinisGell.
optimum est! vortrefflich!Plaut.s. Brix Plaut. capt. 696
Insbesondere
a)= καλός, der äußeren Erscheinung nach gut, hübsch, schön
forma bonaTer.Varr., meliorHor.
cervix b.Suet.
M. Lepidus iuvenis formā, quam mente meliorVell.
mulier bona aspectuAmbros. ep. 27. no. 16
b)von Geburt gut, von guter Abkunft, vornehm, angesehen, auch mit ethischem Nebenbegriff des Rechtlichen, Achtungswerten, wie honett
bono genere natusPlaut.Cic. (Gegensatz malo genere natusCornif. rhet.)
illam civem esse Atticam, bonis prognatam, honetter Leute KindTer.
c)zum Geschäft gut, tüchtig, geschickt, brav, wacker
α)überhaupt
gubernator, gladiator, imperatorCic.
duxOv.
poëtaCic.
non boni, sed imperiti mediciCels.
übertragen
stilus optimus et praestantissimus dicendi magisterCic.
mit Ablativ
hic iaculo bonus, hic longe fallente sagittāVerg.
et proelio strenuus erat et consilio bonusSall. (vergleiche im Folgenden pace belloque b.)
und bonus (geschickt, kundig) mit InfinitivVerg. ecl. 5, 1Val. Flacc. 1, 438Sil. 14, 453
und so melior (geeigneter, brauchbarer, tüchtiger) mit InfinitivPers. 4, 16Lucan. 8, 381Sil. 1, 681Val. Flacc. 1, 424Claud. IV. cons. Hon. 541; de nupt. Hon. et Mar. 314
und optimus mit InfinitivStat. silv. 2, 3, 70
substantivisch: boni, tüchtige MännerCic. Tusc. 1, 110
β)zum Kampf, im Krieg tüchtig, wacker, brav (Gegensatz malus, ignavussiehe Dietsch Sall. Iug. 86, 3)
meist substantivisch
iuxta boni malique, strenui et imbelles inulti obtruncariSall.
pari periculo, sed famā impari boni atque ignavi erantSall.
optimus quisque cadere aut sauciariSall.
mit Ablativ
vir pace belloque b.Liv.
bonus militiāTac.
bello meliores (Gegensatz rudes)Sall.
Pisidae optimi belloLiv.Vergleiche Fabri Sall. Iug. 13, 1; Drak. Liv. 4, 2, 2; Kießl. Tac. ann. 1, 3
2)in Bezug auf die Empfindung, das Befinden, die Lage jemands: gut, trefflich, frisch, gesund, angenehm, günstig, glücklich
a)vom physischen und geistigen Befinden: gut, trefflich, gesund
valetudo bonaCic., optimaCaes.
mens b., vernünftiger, gesunder Verstand (Gegensatz furor)Liv.und andere
numquid vis? D. mentem vobis meliorem dariTer.
animus b., ein ruhiger, gelassener SinnPlaut.
bono animo esse, guten Mutes seinCic.und andere (besonders oft es bono animo und bono animo es, sei guten Muts KomikerVarr.Apul.siehe Hildebr. Apul. met. 7, 12. p. 567)
bonum animum (Mut) habereLiv., de NumidiaSall.
b)von physischen Eigenschaften und Zuständen: gut, frisch, gesund
color (Gesichtsfarbe)Lucr. und (Gegensatz malus)Ov.
melior sanguis (Jugendblut) dabatVerg.
aetas bona, das frische Alter = die Jugend (Gegensatz aetas mala)Cic. und (der Tiere)Varr.
von Lust und Witterung
caelum b.Cato
bona et certa tempestasCic.
tempestas melior, via peiorHor.
c)von Örtlichkeiten
Th. Non in loco emit perbono has (aedes)? Tr. Immo optimoPlaut.
amnis doctus iter meliusHor.
d)von unschädlichen Dingen: gesund, heilsam, unschädlich
vinumCels.
aquaeProp.
e)von den Sinnen angenehmen Dingen: gut, köstlich, edel
regio rebus opima bonisLucr.
bonis rebus explereLucr.
optimis rebus uti, in jeder Hinsicht auf das beste (feinste) eingerichtet seinNep.
grandi pecuniā et re bonā multā (mit vielen Kostbarkeiten) copiosusGell.
optima quaedam (Gegensatz vilia et minuta)Plin. ep. 2, 6, 2
insbesondere
bonae res, wie τὰ ἀγαθά, köstliche Sachen, das heißt köstliche Salben, Leckerbissen, DelikatessenNep.
cena b.Catull.
cenarum bonarum assectatorSen.
f)von Nachrichten und Gerüchten: gut, angenehm, günstig
nuntii b.Plaut.
bona de Domitio, praeclara de Afranio fama estCic.
g)von Gesinnung und Denkart
et quorum melior sententia mentiVerg.
h)von Lebens- und Gemütszuständen
fama b. (ευδοξία), guter RufCic. (vergleiche fama)
optimae opinionis virICt.
cum bona gratia, siehe grātia
cum bona venia, und bloß bonā veniā, siehe venia
spes b.Cic.und andere (vergleiche spes)
i)von menschlichen Handlungen, Verhältnissen und Lagen: gut = nützlich, verdienstlich
bona factaTac.
exemplum b.Tac.
alicuius operā optimā fortissimāque usum esseCaes.
bonā fortique operā eorum se ad eam diem usumLiv.
bonam operam navare adversus aliquemAur. Vict.
oder gut = gedeihlich, günstig, glücklich
bona initia (Gegensatz mali eventus)Sall.
bonus eventusVarr.
exitus boniHor.
haec omnia meliores habebunt exitusCic.
fata b.Hor.
fatis melioribus utiVerg.
salutis bonae si quidCic.
raro simul hominibus bonam fortunam bonamque mentem dariLiv.
b. mors, ein glücklicher, leichter TodPlin. ep.
b. navigatioCic.Val. Max.
bonae res, günstige, glückliche Umstände oder Lage, Glück (Gegensatz malae)Plaut.Cic.Liv.
res et fortunae tuae … quae quidem cotidie faciliores mihi et meliores videnturCic.
in bonam partem, in optimam partem accipere (vergleiche accipio)Cic.
k)von der Zeit: gut = günstig, glücklich, froh, heiter
dies b.Ov.Sen.Petr.
optima quaeque dies miseris mortalibus aevi prima fugitVerg.
bona horaPetr.
bonas horas male collocareMart.
l)von Vorbedeutungen und allem, was dazu gehört: gut = Glück bringend, günstig, von guter Vorbedeutung
auspicium b.Cic.
meliore opus est auspicioPlaut.
omine cum bonoCatull.
bona cum aliteCatull.
ite bonis avibusOv.
von der Rede
dicamus bona verbaTibull.
linguis animisque favete; nunc dicenda bono sunt bona verba dieOv.
daher übertragen
bona verba quaeso, nur gemach! Ter. Andr. 204
und die Eingangsformeln
quod bonum faustum felix fortunatumque sitCic.
quod bonum atque fortunatum sitPlaut.
quod bonum faustumque sit tibi domuique tuae, Caesar AugusteSuet.
venerare, ut nobis haec habitatio bona fausta felix fortunataque evenatPlaut. trin. 40 sq.
und vor Edikten
bonum factum, Heil und Glück!Suet.vergleiche die Auslgg. zu Suet. Caes. 80, 2
bonum factum, ut edicta mea servetis, wohlan denn, nehmt in Obacht usw.Plaut.
3)in Bezug auf Zweck und Gebrauch: gut, das heißt tauglich, geeignet, zweckmäßig, bequem
aetas tironum plerumque melior, taugt besserCic. Tusc. 2, 38
mit ad und Akkusativ
terra cuiusmodi sit refert, et ad quam rem bona aut non bona sitVarr.
campi militi Romano ad proelium boniTac.
mit Dativ
ager frugum fertilis, bonus pecoriSall.
quia mons pecori bonus alendo eratLiv.
civitatibus suis quidem non boni (für ihre St. nicht von Segen), sed etc.Cic. de or. 3, 139
daher
bonum est, es hilftCato
quod mihi erit bonum atque commodum, bequem und leicht für michTer.
melius est mit 2. Supinum
vitatu quidque petitu sit meliusHor. sat. 1, 4, 116
optimus est mit 2. Supinum
quist amor cultu optumusPlaut. mil. 101
besonders
optimum factu esseCic. ep. 7, 3, 1Cic. II. Verr. 1, 67 und 136; Cat. 1, 29Caes. b.G. 4, 30, 2Liv. 38, 22, 2
und bonum est (es ist gut, ersprießlich, geraten, heilsam) mit InfinitivPlaut. Curc. 176Publ. Syr. sent. 47 R²
bonum atque utile est mit AcIDict. Cret. 2, 22
und
bonum videtur mit InfinitivAugustin. conf. 8, 1
und
melius est mit InfinitivCic. ep. 9, 18, 2; de legg. 3, 54
und
erit melius mit Infinitiv Perfekt aktivischLiv. 3, 41, 3; 3, 48, 2
und
optimum est mit InfinitivCaes. b.G. 2, 10, 4
und
optimum factu videtur mit InfinitivSall. Iug. 107, 5
und
optimum videtur mit AcILiv. 3, 4, 10 und 27, 4, 3
und
optimum factu credens oder ratus mit InfinitivSall. Cat. 32, 1; 55, 1; 57, 5
und
(id) optimum est (ist am geratensten) mit folgendem ut und KonjunktivPlaut. trin. 486Callistr. dig. 4, 2, 13
und
hoc mihi factu est optimum mit folgendem ut und KonjunktivPlaut. aul. 582
und
optimum est mit bloßem KonjunktivPlaut. Men. 947dazu Brix mehr Belege
4)übertragen auf den Grad einer Menge: gut = ziemlich, nicht unbeträchtlich, ansehnlich
bona pars hominumHor.
bonam partem sermonis in hunc diem differreCic.
und verbunden
bonam magnamque partem ad se attulitTer.
sit bona librorum copiaHor.
B)in moralischer Hinsicht gut
1)im Allgemeinen: gutartig, brav, bieder, redlich, rechtschaffen, zuverlässig, ehrenhaft, treu, ehrlichs. Dietsch u. Fabri Sall. Iug. 5, 5
a)von Gesinnung und Handlungsweise
ingenio bono esseTer.
ob mores bonosCels.
bono animo in populum Rom. esseCaes.
consilio bono, in guter AbsichtCic.
fides b., bonā fide, siehe 1. fidēs
conscientia b.Quint., conscientia optimaPlin. ep.
bona atque honesta amicitiaSall.
societas b.Tac.
causa b.Cic.
ratio bona cum perdita confligitCic.
bona pars tui, von Geist (Gegensatz corpus)Sen.
und so
optima pars hominisCic.
und
quod est optimum in nobisLact., und quod in homine praestantissimum et optimum estCic.Vergleiche Bünem. Lact. 1, 7, 13. p. 49 sq.
b)von Personen
bonus auctorCic.
und so
auctor valde bonus, auctor optimusCic.
M. Lepidus iuvenis formā quam mente meliorVell.
boni fidelesque sociiLiv.
in foro infimo boni homines et dites ambulant, in medio, ibi ostentatores meriPlaut.
naturā optimusSen.
fecit (homines) ex malis bonos, ex bonis optimosCapitol.
besonders oft vir bonus und substantivisch bloß bonus, der brave, biedere, rechtliche, wohlgesinnte, honette Mann, der Biedermann, Ehrenmann, auch ironischs. Sorof Cic. de or. 2, 85; Jordan Cic. Caecin. 16. p. 171
negant quemquam esse bonum virum nisi sapientemCic.
hoc autem celandi genus quale sit et cuius hominis, quis non videt? certe non aperti, non simplicis, non ingenui, non iusti, non viri boni; versuti potius, obscuri, astuti, fallacis etc.Cic.
pessimus atque optimus virQuint.
iustis autem et fidis hominibus, id est bonis viris, ita fides habetur, ut etc.Sall.
vir gratus bonusqueLiv., oder gratus homo et vir bonusCic.
ipso homo melior non est, es gibt keinen braveren Mann als ihnPetr.
tanto melior! (Gegensatz tanto nequior), wir »desto besser!«s. Wagner Ter. heaut. 549
homines optimi, die guten (lieben) Leutchen (iron.)Cic.
viri boni est misereriCic.
substantivischvergleiche Dietsch Sall. Iug. 42, 3
proprium est boni recte facereQuint. 5, 10, 64
bonus tantum modo segnior fit, ubi neglegas, malus improbiorSall.
Plural
minor vis bonis quam malis inestPlin. ep.
boni, Gegensatz nefandi (die Ruchlosen)Ov.
und im Vokativ in der Anrede: mein guter, braver, wackerer, wie ὠγαθέ, ὠγαθοί
α)in freundlicher Anrede
dux boneHor.
optimi viriCic.
o boneHor.Pers.
boneHor.
boniHor.
β)mit Ironie
bone vir, sauberer BurschePlaut.Ter.
quid ais, bone (du sauberer) custos defensorque provinciae?Cic.
boni, ihr lieben LeutchenHor.Vergleiche Brix Plaut. capt. 951; Spengel Ter. Andr. 616; Fritzsche und Heindorf Hor. sat. 2, 2, 1; Drak. Sil. 2, 240
c)Bonus = Χρηστός, der »Redliche«, als Beiname des PhocionNep. Phoc. 1, 1
2)insbesondere
a)politisch gutgesinnt: wohlgesinnt, patriotisch gesinnt, loyal, gemeinsinnig, das heißt in Rom aristokratisch gesinnt, in Athen usw. demokratisch gesinnt
ut eum, quem bonum civem semper habuisset, bonum virum (rechtl. M.) esse patereturCic.
bonus et fortis civis (Gegensatz aut timidus aut sibi potius consulens)Cic.
boni cives, boni viri (Gegensatz seditiosus civis)Cic.
qui ita suum consulem observavit, ut et illi quaestor bonus et vobis omnibus optimus civis videreturCic.
pars (Partei) melior (Gegensatz pars deterior)Liv.
substantivisch: ein Gutgesinnter, ein Patriot, loyaler Bürger, Singular und PluralCic.und andere
omnes boniCic.
boni compluresSall.
fautor et cultor bonorumLiv.
so auch
optimi viri, achtbare PatriotenCic.
und ironisch
etsi propediem video bonorum (Patrioten), id est lautorum et lo upletium (Leuten, die gern gut leben und volle Beutel haben) urbem refertam foreCic. ad Att. 8, 1, 3
b)sittlich gut = sittsam, keusch, tugendhaft
quid dicas, nullam mulierem bonam essePlaut.
feminaCic.
virgo, coniunxCatull.
pueri boni maliqueCatull.
amorCatull.
c)gutmütig, uneigennützig, von Hetären, die kein Geld nehmen
expedit bonas esse vobisTer.
at bona, quae nec avara fuitTibull.
d)gütig = gnädig, gewogen, gefällig
des bonus veniamHor.
vos Manes este boniVerg.
di boni! als Ausruf KomikerCic.s. Spengel Ter. Andr. 338
bone deusAugustin. conf. 2, 6, 12
hic si, quā modeste munifico esse licet, vellet bonus atque benignus esseHor.
mit Dativ
vicinis bonus estoCato
sis bonus o felixque tuisVerg.
mit in und Akkusativ
eo velim uti possem bono in meCic.
daher als Beiname des Jupiter
Iuppiter Optimus Maximus, abgekürzt OM. (nicht Maximus OptimusCic. de nat. deor. 2, 64)Cic.und andere
und Bona Dea
optimus zuweilen noch durch Adverbien gesteigert
satis optimusAur. Vict. Caes. 39, 26
valde optimusPlin. Val. 3, 3
plane optimusApul. de dogm. Plat. 2, 19
perquam optimusItala psalm. 22, 5 (bei Cypr. ep. 63, 12)
☞vulgärlateinischer Genitiv Singular Femininum boneCorp. inscr. Lat. 10, 1231 (a 490 p. Chr.)
archaistischer Dativ Singular Femininum bonaiCorp. inscr. Lat. 6, 54, archaistischer Nominativ Plural boneiCatull. 61, 232 Schw., archaistischer Dativ Plural boneisCorp. inscr. Lat. 1, 1194 und 10, 600Plaut. Poen. 1216 cod. Ambr.
Komparativ: archaistischer Akkusativ meliosemVarr. LL. 7, 27Paul. ex Fest. 122, 2 = 87, 25 Thewr.nach Bugges Vorschlag, Ablativ Singular gewöhnlich meliore, doch auch melioriAct. fr. Arv. aus dem J. 101. I. lin. 73Corp. inscr. Lat. 8, 1183aber Cic. Quinct. 4 Kayser und Müller meliore, archaistischer Dativ oder Ablativ Plural meliosibusPaul. ex Fest. 264, 6
Superlativ auch gedehnt opitumusCorp. inscr. Lat. 1, 1016, opitimusCorp. inscr. Lat. 6, 2440, Superlativ bonissimus oder melissimus ungebräuchlich nach Varr. LL. 8, 75 und 76; doch bonissima feminaCorp. inscr. Lat. 5, 342*
archaistische Nebenform duōnusPaul. ex Fest. 67, 1Cn. Marc. carm. bei Fest. 165 (a), 30; vergleiche Gloss. II, 56, 56 ›duonus, ἀγαθός‹, Genitiv Plural duonoro(m)Corp. inscr. Lat. 1, 32
II)substantivisch: bonum, ī, neutrum, Komparativ melius, neutrum
1)das Gute = die gute Beschaffenheit, der gute Zustand usw.
ni vis boni in ipsa inesset formaTer.
in bonum vertere, sich zum Guten wenden, zum Guten ausschlagenCaes.Liv.
mutare in deterius aut in meliusSen.
mutari in melius (von Personen)Tac.
perniciosa illorum consilia fortuna deflexit in meliusSen.
pleraque ab saevis adulationibus aliorum in melius flexit, wusste die bessere Seite herauszukehrenTac.
reficere in melius et in maius, verbessern und vergrößernPlin. ep.
it in melius valetudo principis, es geht besser mit der G. des F.Tac.
2)wie το ἀγαθόν, bonum, ī, neutrum, und wie τὰ ἀγαθά, Plural bona, ōrum, neutrum, das Gut, das Gute
a)überhaupt: jedes physische, geistige und moralische Gut, Glücksgut, Glück, körperlich, geistig und moralisch: Vorzug, Talent, Tugend, überhaupt alles, was gut, recht und löblich ist (Gegensatz malum)
α)Singular
bonum breve estNov. fr.
sapiens et bonum ferre potest modice et malum fortiter aut leviterVarr. fr.
aut honoribus aucti aut re familiari, aut si aliud quippiam nacti sumus fortuiti boni aut depulimus mali etc.Cic.
forma bonum fragile estOv.
summum bonum erae esse putabam hunc PamphilumTer.
bonum tuum concoquas, genieße dein GlückPetr.
nihil melius homini sit a dis immortalibus datum, kein größeres GutCic.
bonum naturale, angeborenes TalentNep.
bonum mentis est virtusCic.
bonum tuum auge et exorna, dein Gutes (deine Vorzüge, deine Tugenden)Sen.
ius bonumque, was recht und gut istSall.
aequum et bonum und dergleichen, siehe aequus
summum bonum, das höchste Gut (im philosophischen Sinn)Cic.
a bono honestoque in pravum abstrahiSall.
boni honestique sectatorDict.
bonum! als Ausruf, etwa »du meine Güte!«Apul. met. 10, 16
β)Plural
tria genera bonorum: maxima animi, secunda corporis, externa tertiaCic.
bona malaque corporisSuet.
bona animiCic.Sen.und andere (Gegensatz bona corporis et externaSall.)
bona aut mala, Vorzüge oder FehlerSall.
aber
bona malaque vestra, euer Wohl und WeheTac.
acer bonorum et vitiorum suorum iudexCic.
ingenii multa bonaSall.
eloquentiae, ingenii studiique bonaQuint.
bona pacisTac.
mala fugere, sequi bonaCic.
dividere bona diversis, Gutes vom Schädlichen trennenHor.
omnes omnia bona dicere, sie sagten alles Gute von mirTer. Andr. 97
bona omnia optare oder precari alicui, lauter Heil und SegenPlaud. rud. 639Liv. 24, 16, 10
meliora praetervolant, deteriora succeduntSen. ep. 108, 25
di melius duint, di meliora velint oder ferant und dergleichen, siehe deus
b)Gut, Güter, Vermögen, Reichtum, Reichtümer, nur im PluralCic. parad. 1, 7
bona fortunaequeCic.
omnium fortunae et bonaCic.
bona, fortunae, possessiones omniumCic.
b. patriaCic.
b. paterna et avitaCic.
bona alienaCic.
bona privataCic.
bona caducaStat.
bonorum omnium heres, UniversalerbeLiv.
divisa inter creditores bonaTac.
haec Heraclii bona verbo redigere (einziehen), re dissipareCic.
aliquem patriis bonis evertere oder exturbareCic.
ea bona huic Heraclio utenda ac possidenda tradereCic.
daher
esse in bonis, im Besitz der Güter (einer Erbschaft) seinCic. ep. 13, 30, 1 (dagegen qui sint in bonis, nullo adiuncto malo, das heißt die im Besitz und Genuss von [physischen und moralischen] Gütern aller Art sindCic. Tusc. 5, 28)
und in dieser Bedeutung
habere in bonisICt.
dagegen
esse in bonis alicuius, im Besitz jemands sein, jemandem angehörenICt.
c)bonum, das Gute = der Nutzen, Vorteil, die Belohnung und dergleichen
nullā boni spe, ohne sich etwas Gutes zu versehenTac.
quis enim ullam ullius boni spem haberet in eo? sollte sich von ihm etwas G. versehen?Cic.
quid mihi sit boni (was sollte es mir helfen), si mentiarPlaut.
cui bono fuisset, wenn es zum Nutzen gereicht hätte, zugute gekommen wäreCic.
quibus occidi patrem bono fuitCic.
bonum publicum, der Staatsvorteil, das Staatswohl, das allgemeine Beste (Gegensatz malum publicum)
hoc ita si fiat, publico fiat bonoPlaut.
bene gerere rem bono publicoPlaut.
bonum publicum simulantesSall.
ne ira obstaret bono publicoLiv.
privato usui bonum publicum postponiturTac.
so auch commune bonum, das gemeine Wohl (Beste)
non desinemus communi bono operam dareSen. de otio 1 (28), 4