konsonat. Dekl. (3. Dekl.)

caput capitis  n

Georges, Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch:

caput (kaput), pitis, neutrum (vergleiche gotisch haubith, Haupt, Kopf und vielleicht altindisch *kaput in kapucchalam, Haar am Hinterkopf), das Haupt, der Kopf

I)eigentlich und metonymisch

A)von lebenden Wesen

1)der Menschen

a)eigentlich

α)überhaupt (Gegensatz vestigium)

caput hominis, aegriCels.

capite apertoPlaut.

capite operto, obvoluto, involutoCic.

capite demissoCaes.

porcus cum capite humano natusLiv.

caput adaperireSen.

caput aperire, operireCic.

caput velareLiv., revelareArnob.

caput operire togāPetr.

caput obvolvereCic.

caput obvolvere togāSuet.

caput attollereOv.

caput ferire (sich vor den K. schlagen)

femina plangereCic. fr.

c. perfricareCic.

c. alicui auferre, abscīdere, praecīdere, percutereLiv.

caput illidere foribusSuet.

caput impingere parietiPlin. ep.

capita conferre (zusammenstecken, bei geheimer Unterredung)Liv.

circum saucios milites inserere in tentoria caputLiv.

sed corpori valido caput deerat (bildlich)Liv.

Besondere Verbindungen

ire praecipitem in lutum per caputque pedesque (über Hals und Kopf)Catull. 17, 9

capita aut navia und caput aut navim, »Kopf oder Wappen«, ein Spiel, in dem ein Geldstück in die Höhe geworfen und dann gesehen wird, ob die Bildseite (der Götterkopf) oder die Wappenseite (das Schiff) nach oben gefallen istMacr. sat. 1, 7, 22Aur. Vict. orig. gent. Rom. 3, 5Paul. Nol. adv. paganos 75 extr.

nec caput nec pedes (habere), sprichwörtlich von Geschäften usw., bei denen man nicht weiß, wo man anfangen, wo man aufhören sollM'. Curius in Cic. ep. 7, 31, 2Liv. epit. 50Plaut. asin. 729

ut nec pes nec caput uni reddatur formae, eine bestimmte Gestalt gegeben werde der einen IdeeHor. de art. poët. 8

supra caput esse, sowohl = (als gefährlich, drohend) im Nacken sein, sitzen, vom FeindSall.Liv., als auch = (als belästigend) auf dem Hals liegen, von einer PersonCic., vom AlterSen.

ebenso als gefährlich

super caput esse, vom FeindTac.

und

in capite atque in cervicibus nostris restitisse, drohend über unserem Haupt und Nacken zurückgeblieben sein (von Personen)Cic.Vergleiche Kritz und Fabri Sall. Cat. 52, 24; Drak. Liv. 3, 27, 2; 21, 33, 2

caput movere, das Haupt hin und her neigen (als Gebärde des Hohns, der Schadenfreude)Vulg. Sirach 12, 19 und 13, 8

caput extollere, sein Haupt erheben (als Zeichen der Hoffnung auf Besserung und Erlösung)Cic. Planc. 33

ebenso

caput erigere in libertatemAugustin. de civ. dei 5, 22

in caput alicuius recidere, auf jemands Haupt zurückfallen

Aetolorum prava consilia atque in ipsorum caput semper recidentiaLiv. 36, 29, 8

β)der Kopf als Sitz des Verstandes, der Einsicht

incolumi capite es?Hor.

aliena negotia centum per caput saliunt, gehen mir durch den KopfHor.

b)metonymisch

α)Mensch, Person

αα)überhaupts. Lorenz Plaut. most. 202; Brix Plaut. capt. 943

hoc c., ichPlaut.

propter meum caput, um meiner Person willenPlaut.

o lepidum caput! Plaut.

c. ridiculum, festivum, närrischer, drolliger KauzTer.

c. liberumCic.

libera servaque capitaLiv.

ignota capitaLiv.

c. noxium, innoxiumLiv.

carum caput (wie φίλη, ηθείη κεφαλή)Verg.Hor.

beim Ausruf und bei Verwünschungen

at vos, devota capitaIustin.

nefandissimum caputIustin.

vae capiti tuo!Plaut.

ββ)beim Zählen, Schätzen oder beim Verteilen, Kopf, Mann, Person

capitum Helvetiorum milia CCLX IIICaes.

cum hostium numerus capitum CCCCXXX milium fuissetCaes.

in capita describereCic.

exactio capitum, Kopfgeld, PersonensteuerCic.

daher

capite censi, siehe 1. cēnseo

γγ)bei Verwünschungen

quod illorum capiti sit, was auf ihr Haupt falleCael. in Cic. ep.

di capiti ipsius reserventVerg.

sacrare alicuius caputLiv.

β)der Kopf als Hauptträger des menschlichen Daseins, das Leben, die Existenz

αα)das physische Leben

coniuratio in tyranni caput factaLiv.

capitis periculum oder dimicatio, LebensgefahrTer. Cic.

in caput vertit, traf das Leben, beschleunigte seinen TodLiv.

capite suo decernere, dimicareCic.Liv.

capite luereLiv.

suum caput pro salute rei publicae vovereCic.

ββ)die bürgerliche Existenz, nach römischem Sinn der Inbegriff aller Freiheits-, Bürger- und Familienrechte

causa capitisCic.

iudicium capitisCic.

capitis accusareCic.

capitis anquirereLiv.

capitis damnare, condemnareCic.

capite damnariCic.

capitis absolvereNep.

pro capite dicereCic.

causam capitis dicereNep.

poenam capitis constituereCic.

agitur caput alicuiusCic.

capitis minor, ein bürgerlich ToterHor.

und

capite deminui oder se deminuere, siehe dē-minuo

und

capitis deminutio, siehe dēminūtio

ebenso

capite minui, siehe minuo, capitis minutio, siehe minūtio

2)der Tiere

a)eigentlich

c. iumentiNep.

c. equinumPlin.

c. elephantinumVal. Max.

c. simininumIul. Obsequ.

trium capitum canisMythogr. Lat.

hydra multa capita habensSen.

belua multorum es capitumHor.

daher

ad capita bubula, »bei den Ochsenköpfen«, ein Ort in Rom, wo O. in Stein eingehauen warenSuet. Aug. 5

b)metonymisch: das ganze Tier, ein Stück

bina boum capitaVerg.

grex XXV capitumCol.

triginta capitum fetusVerg.

B)von Leblosem: der Kopf, die Spitze, Kuppe, das Oberste, Äußerste (Anfang oder Ende)

papaveris, MohnkopfLiv.

tignorumCaes.

trabisVeget. mil.

pontis, BrückenkopfPlanc. in Cic. ep.

iecinorisCic.

columnae, KapitellPlin.

fistulae, Vorderende, MündungLiv.

alii, BolleCato Plin.

capita vitis, WurzelnCatoPlin., oder die RankenCol. Cic.

capita loramentorum, die EndenIustin.

arcus, die EndenVerg.

vectis, der lange TeilLiv.

c. machinae, quae graece κανὼν μουσικός appellatur, die Kanzelle an der WasserorgelVitr.

perangusta capita (mitellae), die ganz schmalen Enden der chirurg. Armbinde (Gegensatz latitudo, der breite Teil)Cels.

c. fasciae, habenae, liniCels.

uti aequalia duo capita (Enden des Seiles) sint, funis cum erit extensusVitr.

si nusquam caput (eine Geschwulst, Beule) se ostenditCels.

caput facere (von Beulen usw.), stark anschwellenPlin.

von Örtlichkeiten

c. silvae, WipfelSen. poët.

capita aspera montis, äußerste SpitzeVerg.

in capite Bithyniae, am äußersten Punkt (Ein- und Ausgang)Plin. ep.

von Gewässern, sowohl der Ursprung, die Quelle

EnipeiVerg.

RheniMela

amnisVerg.

fontisHirt. b. G.Vitr.und andere

als auch die Mündung, der Ausfluss (aber seltener)

capita RheniCaes.

und so

Rheni c.Hor. Lucan.

im Bild: die Quelle, der Ursitz, die Urquelle, der Ausgangspunkt, die Grundlage, der allgemeine Gesichtspunkt (die Kategorie)

quo invento ab eo quasi capite disputatio duciturCic.

nonne his vestigiis ad caput maleficii perveniri solet?Cic.

si quid (ein Gerücht) sine capite manabit, ohne sichere QuelleCic.

nos de Dolabella cotidie, quae volumus, audimus: sed adhuc sine capite (ohne Quelle), sine auctore (unverbürgt), rumore nuntioCic. ep.

aperiamus autem capita, unde etc.Cic.

und so oft verbunden mit fons

ille fons et caput (ihr Urheber und Stifter) SocratesCic.

in ea (ergänze in aegritudine) est fons miseriarum et caput, die Quelle und GrundursacheCic.

und der Anfang

cuncta igitur a capite (von Anfang an) proposito ordine persequamurPacat. pan. 4, 1

II)übertragen: was in irgendetwas das Erste, Vorzüglichste ist

1)von Personen: das Haupt, die Hauptperson, der Stimmführer, Hauptanstifter

rei publicae, die Hauptperson im StaatTac.

c. scelerum, Erzhalunke, periuri caput, der ganz verlogene KerlPlaut.s. Brix Plaut. mil. 494

illic est huic rei caputTer.

c. omnium Graecorum concitandorumCic.

capita coniurationisLiv.

capita Latini nominisLiv.

caput rerum Masinissam fuisseLiv.

statim et seditio crevit, ut caput et consilium (ein beratendes Haupt) habere coepitIustin.

2)von Leblosem

a)im Allgemeinen: das Haupt, die Hauptsache

cenae, das vorzüglichste Gericht, HauptgerichtCic.

patrimonii, das vorzüglichste StückLiv.

litterarum, Hauptinhalt, HauptpunktCic.

rerum, HauptpunktCic.

caput est, ist der HauptpunktCic.

c. Epicuri, HauptgrundsatzCic.

c. civilis prudentiae, oberstes PrinzipCic.

b)in Gesetzen und Schriften: der Hauptsatz, Hauptabschnitt, Paragraph, das Kapitel

legisCic.

epistulaeCic.

unius capitis lectio (Lektüre)Treb. Poll.

quae scripserimus in summas sive in commentarium et capita conferreQuint.

und ein Absatz, Abschnitt in UrkundenCorp. inscr. Lat. 11, 3614 (Decr. decur. Caerel. 15)Gromat. vet. p. 263 sq.

c)von Geld und Geldeswert: die Hauptsumme, der Stock, das Kapital (Gegensatz usurae)

de capite deducite, quod usuris pernumeratum estLiv.

quinas hic capiti mercedes exsecatHor.

de capite ipso demere, die Pachtsumme kürzenCic.

de capite quantum commodum fuit frumenti detraxitCic.

de illo Tulliano capite (Schuld) libere cum Cascellio loquareCic.

d)von Örtlichkeiten: der vornehmste Ort, die vornehmste Stadt, die Hauptstadt, der Hauptsitz

Thebae c. totius GraeciaeNep.

Roma, c. orbis terrarumLiv.

Persepolis, c. regniPlin.

c. gentis ArtaxataTac.

c. belliLiv.

Ablativ auch capitiCatull. 68, 124Amm. 18, 5

In Inschriften auch kaput oder bloß k. geschriebenCorp. inscr. Lat. 14, 2112Gromat. vet. p. 263 sq.

und capudCorp. inscr. Lat. 7, 897

Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary:

caput, itis, neuter CAP-, the head

Capillus circum caput ReiectusTer.

caput obnubitoLiv.

capitis nivesHor.

capite opertoCic.

aperireCic.

velareLiv.

abscindere cervicibusCic.

capite demissoCic.

attollereOv.

extollere, to become boldCic.

breve (equi)Hor.

coronatum (bovis)Tib.

per caput pedesque ire, heels over headCatull.

dux cum exercitu supra caput est, i.e. is ready to fall upon usSall.

capita conferre, to lay heads together, i.e. to confer in secretLiv.

caput aut collum petere, strike at the vital partsCic.

haec alias inter caput extulit urbes, towers, i.e. excelsVerg.

aliena negotia Per caput saliunt, run through the head, i.e. the mindHor.

capitis labor, mental exertionHor.

By metonymy, the head, top, summit, point, end, extremity

iocur sine capite (of a sacrifice)Liv.

in extisOv.

tignorumCaes.

cornu duxit, donec curvata coirent capita, the endsVerg.

The origin, source, spring, head (of a river)Liv.

caput unde erumpit EnipeusVerg.

celsis caput urbibus exit, my source springs among great citiesVerg.

The mouth, embouchure (rare)

multis capitibus in Oceanum influitCaes.

Of plants

diducere terram ad capita, the rootsVerg.

papavera demisere caput, the headsVerg.

capitum iugatio, branches (of the vine)Cic.

Of mountains, the summit

capita aspera montisVerg.

Of persons, a head, person

ridiculum caput!Ter.

carumVerg.

duo haec capita taeterrimaCic.

ignotaLiv.

di capiti ipsius reservent, for himselfVerg.

capiti cane talia Dardanio rebusque tuis, i.e. for Aeneas and yourselfVerg.

PerfidumHor.

de sacrando cum bonis capite alcuiusLiv.

ut caput Iovi sacrareturLiv.

With numerals

capitum Helvetiorum milia CCLXIII, soulsCaes.

nullum caput Proserpina fugitHor.

in capita, to each personLiv.; cf. sus Triginta capitum fetūs enixaVerg.

Figuratively, life, physical life

Capitis periculum adire, to risk lifeTer.

caput obiectare periclisVerg.

capitis poena, capital punishmentCaes.

certamen capitis et famaeCic.

ut capite dimices tuoLiv.

caput offerre pro patriāCic.

patrium tibi crede caput (i.e. patris vitam)Ov.

accusatus capitis absolvitur, of a capital crimeNep.

Sthenium capite damnareCic.

Civil life, personality, civil rights, liberty and citizenship

capitis causae, involving citizenshipCic.

iudicium capitisCic.

capitis deminutio, loss of civil rightsCaes.

Poet.

capitis minorHor.

Of persons, a leader, chief, guide

concitandorum GraecorumCic.

capita nominis Latini, heads, chiefsLiv.

ut se Suevorum caput credant, chief tribeTac.

capita coniurationis securi percussiLiv.

illic est huic rei caput, author, contriverTer.

ab illo fonte et capite SocrateCic.

corpori valido caput deerat, leaderLiv.

ipsum Expugnare caput, the great man himselfHor.

A head, chief, capital

Thebae totius Graeciae, first cityNep.

Roma, orbis terrarumLiv.

castellum eius regionis, principal placeLiv.

Romam caput Latio esseLiv.

ius nigrum, cenae caput, principal dishCic.

fundus, vestrae pecuniae, chief source of incomeCic.

caput esse artis, decere, the note, characteristicCic.

ad consilium de re publica dandum caput est nosse rem publicam, first qualificationCic.

caput litterarum cum alquo, reason for correspondingCic.

Epicuri, chief dogmaCic.

caput belli et summaVerg.

In writings, a division, paragraph, chapter

legisCic.

caput Annianum de hereditatibus, passage in the will of ACic.

Of money, the principal sum, capital, stock

quibus ille de capite dempsisset, reduced their debtsCic.

de capite deducite alqdLiv.

Quinas hic capiti mercedes exsecet, extort sixty per centumHor.


Text based on data provided by Perseus Digital Library, with funding from The National Endowment for the Humanities. Original version available for viewing and download at http://www.perseus.tufts.edu