konsonant.-Konjugation

compōnere (conpōnere)

compōnō  composuī  compositum

Georges, Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch:

com-pōno, posuī, positum, ere, zusammenlegen, -setzen, -stellen

I)im Allgemeinen

1)vereinigend

a)zerstreute Gegenstände auf einem Punkt

α)leblose Objekte

i intro et compone, quae tecum simul feranturTer.

in quo (loco) erant ea composita, quibus rex te munerare constitueratCic.

mit in und Akkusativ

ligna in caminumCato

und

codicillos domino in acervumCato

mit in und Ablativ

tracta in qualoCato

uvas in (auf) tecto in (in) cratibusCato

corpus in membra divisum et in cista compositumIustin.

mit pro und Ablativ

leges pro rostrisICt.

β)lebende Objekte zusammenbringen, vereinigen

is (Saturnus) genus indocile ac dispersum montibus altis composuitVerg.

et tabula una duos poterit componere amantesProp.

b)an sich getrennte Gegenstände nebeneinander, aneinander oder ineinander fügend

seritur autem pronum et bina iuxta composita semina superque totidemPlin.

mit Dativ oder mit cum und Ablativ

latus lateri et cum pectore pectusLucil. fr.

virgineum latus Mercurio, betten zum M.Prop.

manibus manus atque oribus oraVerg.

2)gegenüberstellend

a)eigentlich: als Gegner zusammenstellen, ~ zusammenbringen, ~ paaren, gegenüberstellen, gewöhnlich mit cum und Ablativ oder mit inter se oder (poetisch) mit Dativ

α)zum Kampf, besonders Gladiatorenvergleiche Manuzzi Cic. ep. 2, 8 in.; Scott Sen. contr. 3, 16. p. 612 sqq.; Bünem. Lact. 3, 28, 7

Samnitem cum PacideianoLucil. fr.

Threcem cum ThreceSen.

ut non compositum melius (par sit) cum Bitho BacchiusHor.

gladiatores sub eodem magistro eruditos inter seQuint.

se c. alicui und componi alicui, sich einem (zum Zweikampf) stellenSil.

gladiator compositus ad pugnandumGell. 6 (7), 3, 31

und bildlich

si quis casus duos inter se bonos viros composueritQuint.

ecce par deo dignum, vir fortis cum mala fortuna compositus, im Kampf mit einem bösen GeschickSen.

und

cum hac (mala fortuna) se compositos ad proeliandum putantLact.

cum Christianus adversum minas et tormenta et supplicia componiturMin. Fel.

pergis pugnantia secum frontibus adversis componereHor.

cum artibus mariti, simulatione filii bene composita, den Künsten des G. usw. wohl gewachsen (von einer Frau)Tac.

β)vor Gericht zum Verhör zusammenstellen, gegenüberstellen, konfrontieren

Epicharis cum indice compositaTac.

ubi cognitum reo, seque et libertum pari sorte componiTac.

b)übertragen: vergleichend zusammenstellen, gegenüberstellen

mit Dativ

dignitati alicuius suamCic.

parva magnisVerg. Ov.

homines divisCatull.

mit cum und Ablativ

Metelli dicta cum factisSall.

causam cum causaQuint.

II)insbesondere

1)ein Ganzes aus einzelnen Teilen zusammensetzen, zusammenfügen, mit ex und Ablativ

exercitus eius compositus ex variis gentibusSall.

genus humanum ex corpore et anima compositum estSall.

So nun

α)als medizinischer terminus technicus

medicamentaCels.

emplastrum Scrib.

venenaOv.

mit ex und Ablativ

narcissinum unguentum ex flore narcissoCels.

antidoton ex variis et inter se contrariis effectibusQuint.

mit ad und Akkusativ

liquidum medicamentum ad idem (malum)Cels.

mit causā und Genitiv

emplastrum calvariae causāCels.

β)vom Werkmeister, Erbauer usw.

qui cuncta composuit (von Weltschöpfer)Cic.

tu ita compone domum meam, ut etc.Vell.

c. urbemVerg.

aggerem tumuliVerg.

mit Dativ (wem?)

templa deisOv.

mit Ablativ (mit, aus)

mensam gramineSil.

γ)vom Wortbildner

vitilitigatores ex vitiis et litigatoribusPlin.

verba composita (Gegensatz verba simplicia), voces compositaeQuint.

δ)vom Schriftsteller: mündlich oder (gewöhnlich) schriftlich zusammensetzen, aufsetzen, verfassen, abfassen, entwerfen

librumCic.

libellosQuint.

tristes libellos, ElegienProp.

artes rhetoricasCic.

commentarium consulatus suiCic.

interdictum, senatus consultumCic.

carmenHor. Suet.

poëmaCic.

elegosHor.

versusQuint.

orationemLiv.

rationes familiaresTac.

stipulationum formulasCic.

testimoniumCic.

argumentum (ein Sujet)Cic.

mit Adverb

alquid LatineSuet.

exordium nimium apparate Cornif. rhet.

c. bene, maleQuint.

mit Ablativ (mit)

blanditias tremulā voceTibull.

verba meditata manu trementiOv.

mit Ablativ (wie)

verba Aeschyleo cothurno, im äsch. K. (= in ernstem Ton)Prop.

fortia virorum illustrium facta heroicis composita versibusAmm.

mit Ablativus causae

litteras nomine alicuiusLiv.

mit de und Ablativ

carmen de aliqua reGell.

praecepta de liberorum educationeQuint.

libellos de Helvidi ultionePlin. ep.

volumen de tuenda sanitateCels.

artificium de iure belliCic.

aliquid de ratione dicendiQuint.

mit ex und Ablativ

liber ex alienis orationibus compositus, zusammengestoppeltCic.

mit ad oder in und Akkusativ

carmen ad lyramQuint.

oratio ad conciliandos plebis animos compositaLiv.

verba ad religionem deorum compositaCic.

carmina in hunc operis moremHor.

mit Dativ (wem?)

Socrati reo orationemQuint.

carmen, quale componi victoribus solet, ein SiegesliedQuint.

mit Dativ (wofür? wozu?)

c. carmen lyraeProp.

scaenae fabulasTac.

c. carmen celebrandae Metelli memoriaeSen.

mit pro und Ablativ (für) und in und Akkusativ (gegen)

libri, quos pro te et in illum composuistiPlin. ep. 9, 1, 1

2)zusammenlegen = niederlegen, beilegen

a)eigentlich

α)niederlassend, beiseitelegend, hemmend beilegen, einziehen, sinken lassen, niederlassen, niedersenken

armamenta (Takelwerk, nautischer terminus technicus, Gegensatz tollere arm.)Liv.

verbunden armamenta complicare et componere (wo compl. auf die Segel, comp. auf den Mast usw. sich bezieht)Plaut.

c. armaHor.

altero erecto, altero composito supercilioQuint.

gradibus compositis, mit langsamen, bedächtigen Schr.Verg.

β)einsammelnd, aufbewahrend

αα)Schätze, Vorräte usw. einbringen, einlegen, einmachen, aufbewahrenvergleiche Thiel Verg. Aen. 8, 317. p. 193

opesVerg.

composito securus acervoTibull.

besonders als terminus technicus der Landwirtschaft (Gegensatz depromere)

condo et compono, quae mox depromere possim (bildlich)Hor.

tergora suisCol.

herbasCol.

ostreas Apic.

mit in und Ablativ oder bloßem Ablativ

cepam in fideliaCol.

herbam ollā novā Scrib.

ββ)die Asche und Gebeine eines Verstorbenen in eine Urne sammeln und beisetzen, bestattenvergleiche Broukh. Tibull. 3, 2, 26

cineremOv.

ossa alicuiusProp.

cinerem ossaqueVal. Flacc.

und eine Person (= deren Asche und Gebeine)

PisonemTac.

omnes suosHor.

sic ego componi versus in ossa velimTibull.

compositus prope cineres cognatosCatull.

iunctos nos arena componet, begrabenPetr.

γ)auf ein Lager setzend oder legend niederlegen, niederstrecken, hinstrecken, hinbetten

aulaeis se superbis aureā spondāVerg. Aen. 1, 697 sq.

besonders

αα)einen Ermüdeten zur Ruhe betten

se thalamisVerg.

defessa membraVerg.

quiete compositi (Gegensatz vigilantes)Quint.

bene compositus somno vinoqueOv.

daher bildlich

se c. in villa, sich auf seiner Villa zur Ruhe setzenPlin. ep.

diem clauso Olympo, bettenVerg.vergleiche Thiel Verg. Aen. 1, 374

ββ)einen (mit Gewändern, Bändern und Kränzen geschmückten) Leichnam auf das Paradebett hinlegen (griechisch περιστέλλωvergleiche Casaub. Pers. 3, 104)

componi in lectoSen.

componi lecto Pers. oder toroOv.

δ)beschwichtigend beilegen, sich legen machen

motos fluctusVerg.

cum mare compositum estOv.

b)übertragen: was unruhig ist, zur Ruhe bringen

α)Zustände beilegen, beruhigen, beseitigen, schlichten, ausgleichen, beschwichtigen

controversias regumCaes.

negotium (die Sache = den Prozess)Suet.

discordiasTac.

bellumSall.

seditionemLiv. (verschieden von unten Nummer 4, b, β)

controversias per colloquiaCaes.

plura moderatione magis quam viTac.

contentiones sine ullo studioAuct. b. Alex.

absolut

coheredes mei componere et transigere cupiebantPlin. ep. 5, 1, 7

unpersönlich

ut componeretur, dass der Streit beigelegt würde, dass eine friedliche Ausgleichung zustande kämeCic. Rosc. Am. 136Caes. b. c. 3, 16, 4

β)ein Land, eine Völkerschaft, Versammlung zur Ruhe bringen, beruhigen, beschwichtigen (Gegensatz commovere)

ArmeniamTac.

rebelles barbarorum animos pace componiTac.

c. comitia praetorum, quod acriore ambitu exarserantTac.

und oft

compositi, zur Ruhe gebracht (von Völkern usw.)Tac.vergleiche Walther Tac. ann. 12, 40. p. 108

γ)ein aufgeregtes Gemüt, eine gemütlich aufgeregte Person beruhigen, beschwichtigen

animum, mentemCels.

amicos aversos, versöhnenHor., vergleiche compositus Nummer 1

3)etwas in eine gewisse Lage, Richtung, Stellung, Ordnung bringen

a)eigentlich

α)überhaupt, besonders als medizinischer terminus technicus

ore staminaCael. Aur.

si (infans in utero) forte aliter compositus est, eine andere Lage hatCels.

ideoque ossa sic se habent, ut aliquis composuit, gelegt, eingerichtet hatCels.

β)in die richtige Lage, Stellung bringen

diductis aedificia angulis vidimus moveri iterumque componi, dass Gebäude, die ihre winkelrechte Stellung verloren haben, erschüttert werden und dadurch wieder in die rechte Lage kommenSen. nat. qu. 6, 30, 4

ad ictum militaris gladii compositā cervice, zurechtgelegtenSen. ad Marc. 26, 2

und als medizinischer terminus technicus

c. iugulum, das Schlüsselbein einrichtenCels. 8, 8. no. 1

γ)in gehörige Ordnung, Reihenfolge legen, aufstellen, zurechtlegen, zurechtstellen, ordnen

sideraCic.

signa (Bildsäulen)Cic.

aridum lignum, aufschichtenHor.

quis id lignum ita composuisset?Gell.

c. specula ita, ut corpora possint detorquere in pravumSen.

quid in operibus manu factis tam compositum (Regelmäßiges) tamque compactum et coagmentatum inveniri potest?Cic.

und als militärischer terminus technicus = συντάττειν, Truppen taktisch, in Reih und Glied aufstellen, ordnen

c. subsidiaSall. fr.

insidias, einen Hinterhalt legen (verschieden von unten Nummer 4, b, γ)Tac.Eutr.

composito agmine incedereTac.

exceptus compositis hostium ordinibus, geordneten, geschlossenenTac.

mit in und Ablativ und anderen Präpositionen

in secunda (acie) cohortes festinasSall. fr.

legionem pro ripaTac.

insidias in montibusIustin.

exercitum in hibernaculis, konzentrierenSall.

sua quemque apud signaTac.

mit in und Akkusativ oder mit bloßem Ablativ

classiarios in numeros legionisTac.

aciem per cuneosTac.

numero compositi (equites) in turmasVerg.

eques compositus per turmasTac.

Frisios, Batavos propriis cuneisTac.

compositi firmis ordinibusTac.

iam acie compositiTac., vergleiche compositus Nummer 2, a

mit ad und Akkusativ oder bloß Dativ (zu)

agmen ad iter magis quam ad pugnam compositumLiv.

agmen ad omnes casusLiv.

c. exercitum viae pariter et pugnaeTac.

c. se ad confligendum Sisenna fr.

b)übertragen

α)als rhetorischer terminus technicus: die Worte gehörig stellen, ordnen, in gehöriger Ordnung aneinanderfügen

verba c. et quasi coagmentareCic.

c. et struere verba sic, ut etc.Cic.

quam lepide lexeis compostae, ut tesserulaeLucil. fr., vergleiche compositus Nummer 2, b, α

β)als publizistischer terminus technicus: was politisch in Unordnung, Verwirrung war, in Ordnung bringen, ordnen, regulieren

resLiv.

res GermanicasSuet.

Ardeae res seditione turbatasLiv.

statum OrientisSuet.

4)in eine gewisse Form bringen, zurechtlegen, zurechtmachen, ordnen, bilden

a)eigentlich

capillum satis commodePlaut.

composito et delibuto capilloCic.

c. comasOv.Quint.

crinesVerg.

neta texendaHier. ep. 130, 15

caput reticuloLampr. Heliog. 11, 7

togam, die Toga zusammennehmen, zurechtlegen, ihr den gehörigen Faltenwurf gebenHor.Quint.

ebenso

se, sowohl überhaupt das Gewand als insbesondere die Toga zusammennehmen, dem Gewand, der Toga den gehörigen Faltenwurf gebenOv.Plin. ep.

pulvinum facili manuOv.

torum beneOv.

vultum, die Miene zurechtlegen, bald = eine ernste Miene, eine Amtsmiene annehmenPlin. ep. Suet., bald = eine ruhige Miene annehmen, erkünsteln, Fassung in den Mienen erkünstelnQuint.Tac. Plin. ep.

per ipsum compositum et fictum vultum lacrimae profundunturSen.

mit Angabe »wie?« durch die Wendungen in oder ad modum, ad imaginem alicuius rei und dergleichen, so und so zurechtlegen, einrichten, bilden, formen, gestalten

linamentum in modum collyriiCels.

utramque manum ad modum aliquid portantiumQuint.

circuli compositi ad imaginem earum vertebrarum, quae in spina suntCels.

eodem modo compositum aliquid ex arido penicillo (Schwamm)Cels.

mit in oder ad und Akkusativ

cubile in ambitionem compositum, zum Prunk eingerichtetSen.

c. vultum ad speculum in terrorem, den Ausdruck des Schreckens gebenSuet.

orationis vultum ad id, quod efficere tendimusQuint.

veste servili in dissimulationem sui compositus, durch Sklaventracht unkenntlich gemachtTac.

b)übertragen: in ein gewisses Verhältnis, in eine gewisse Verfassung bringen

α)überhaupt: einrichten, gestalten, anlegen, anordnen, verordnen, entwerfen, ordnen, über etwas disponieren

itinera sic, ut etc.Cic.

sua rectiusSall. fr.

quod adestHor.

compositā et constitutā re publicā, in einem geordneten und festgefügten StaatswesenCic.

non emendata nec usque ad votum composita civitas, ein nach Wunsch geordneter St.Tac.

in consideranda componendaque causa totum diem ponereCic.

salvo iam et composito diePlin. ep.

necdum compositis maturisve satis consiliisLiv.

ex sententia omnibus rebus paratis compositisqueSall.

in senatu cuncta longis aliorum principatibus composita decernuntur, was entworfen warTac.

mit ad oder in und Akkusativ = zu etwas einrichten, für oder auf etwas berechnen, für etwas geeignet machen, auf etwas gefasst machen

c. cultum victumque non ad nova exempla (nach der Mode), sed ut maiorum mores suadentSen.

auspicia ad utilitatem rei publicae compositaCic.

c. omnia ad voluptatem multitudinis imperitaeQuint.

animum ad omnes casusQuint.

cunctis ad tristitiam compositis, in allem der Ausdruck der BetrübnisTac.

c. animum vultumque ad abstinentiamPlin. ep.

composita in magnificentiam oratio, eine in hochtrabenden Ausdrücken abgefasste RedeTac.

und eine Person

oratorem ad haec omniaQuint.

Vitellianos ad modestiam, bekehrenTac.

se ad imitationem alicuius oder veritatisQuint.

se ad delicias memoriae suae, sich in die Launen seines Gedächtnisses fügenSen. rhet.

componi ad reverentiam, Hochachtung erheuchelnTac., vergleiche compositus Nummer 3, b, β

β)etwas mit einem anderen entwerfen, verabreden, ab- oder ausmachen, über etwas übereinkommen, etwas festsetzen, bestimmen, im üblen Sinn = abkarten, bei Angabe mit »wem?« mit cum und Ablativ oder mit inter se

rem c.Ter.

res c., res inter se c.Sall.

nocturnum hoc argumentum fingere et c.Liv.

c. fabulam Volsci belliLiv.

iam ante adventum legatorum consiliumLiv.

societatem praedarum cum latronibusSall. fr.

crimenCic.

seditionem (verschieden von oben Nummer 2, b, α) Tac. hist. 4, 14

dolumSall.

diem rei gerendaeLiv.

locum beneficii tempusqueTac.

mit folgendem indirekten Fragesatz

cum summa concordia, quos dimitterent, quos retinerent, composueruntLiv. 40, 40, 14

mit folgendem Infinitiv

ii secretis colloquiis componunt Gallos concireTac. ann. 3, 40

und Passiv unpersönlich

ut domi compositum cum Marcio eratLiv. 2, 37, 1

und mit folgendem ut und Konjunktiv

compositum erat inter ipsos, ut Latiaris strueret dolumTac. ann. 4, 68

compositoTer.Nep.und andere und ex compositoSall. fr.Liv.und andere und de compositoApul. apol. 1, nach Verabredung, verabredetermaßens. Drak. Liv. 1, 9, 10; Mützell Curt. 7, 1, 5

daher prägnant componere aliquem, jemanden (zu einer Übeltat) anstiften

aliquem pretioSall. hist. fr. 1, 43 (46)

γ)etwas erkünsteln = ersinnen, aussinnen, anstiften, aushecken, erdichten, erheucheln

mendaciaPlaut.

crimen et dolumTac.

verba et fraudesProp.

insidias alicui oder in aliquem (verschieden von oben Nummer 3, a, γ)Tibull.Prop.

risum mendaci oreTibull.

rumoremTac.

δ)einen friedlichen Zustand zuwege bringen, ins reine bringen, stiften

pacemLiv.Prop.und andere

pacem his condicionibusLiv.

pacem circa BrundusiumVell.

pacem cum PhilippoLiv., cum PyrrhoIustin.

gratiam inter easTer.

Paragogischer Infinitiv componierCatull. 68, 141

Ungewöhnliches Perfekt Aktiv composivereTac. ann. 4, 32, composeiveruntCorp. inscr. Lat. 5, 7749, 2

Partizip Perfekt synkopiert compostusLucil. fr. inc. 33 bei Cic. de or. 3, 171Varr. Atac. bei Sen. contr. 7, 2 (16). § 28 und bei Sen. ep. 56, 6Verg. Aen. 1, 249

Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary:

com-pōnō (conp-), posuī (-posīvīTac.), positus (-postusVerg.), ere, to bring together, place together, collect, unite, join, connect, aggregate

in quo loco erant ea composita, quibus, etc.Cic.

aridum lignumHor.

duos amantesProp.

genus dispersum montibusVerg.

To pack up (for a journey)

quae tecum simul FeranturTer.

dum tota domus raedā componitur unāIuv.

To oppose, couple, pair, match

uti non Compositum melius (par sit) cum Bitho BacchiusHor.

pugnantia secum Frontibus adversisHor.

Epicharis cum indice composita, confrontedTac.

To compare, contrast

parva magnisVerg.

Metelli dicta cum factisSall.

To compose (of parts), bring together, compound, make up, mix, construct

exercitus conpositus ex variis gentibusSall.

liber ex orationibus compositusCic.

venenaOv.

To construct, build, frame, create

cuncta (of the creator)Cic.

urbemVerg.

(pennas) compositas parvo curvamine flectit, shapedOv.

To compose, write, construct, make

hoc de argentoCic.

interdictumCic.

quicquam crasseHor.

carmenCic.

oratio ad conciliandos animos conpositaLiv.

res gestas, historyHor.

To place aright, put away, take down, lay aside

(tempus) ad componenda armamentaLiv.

armaHor.

exercitu in hibernaculis conpositoSall.

Conposito Scirone, put out of the wayOv.

To store up, put away, collect

opesVerg.

quae mox depromere possimHor.

To lay, adjust, arrange

composito et delibuto capilloCic.

togam, to lay in proper foldsHor.

torumOv.

voltūsOv.

Of the dead, to adjust, lay out, collect, inurn, inter, bury

cineremOv.

omnīs (meos)Hor.

tumulo eodemOv.

toro Mortua componarOv.

To lay at rest, compose, quiet, still

aquasOv.

thalamis seVerg.

placidā conpostus paceVerg.

diem conponet Vesper, conduct to restVerg.

To compose, pacify, allay, settle, calm, appease, quiet, tranquillize, reconcile

aversos amicosHor.

neque potest componi inter eas gratiaTer.

si bellum conpositum foretSall.

uti omnes controversiae componanturCaes.

litesVerg.

turbatas seditione resLiv.

id fieri non potuit, ut componereturCic.

To dispose, arrange, set in order, devise, prepare

(equites) Conpositi numero in turmas, arrayedVerg.

quod adestHor.

conpositā re publicaCic.

needum compositis consiliisLiv.

acies, to formTac.

ex sententiā omnibus rebus conpositisSall.

auspicia ad utilitatem rei publicaeCic.

To agree upon, appoint, fix, contrive, conspire to make

res compositastTer.

dies composita rei gerendae estLiv.

pacemLiv.

susurri Compositā repetantur horāHor.

omnes Conpositae legesVerg.

ita causa componitur, ut, etc.Cic.

conpositis inter se rebusSall.

conposito iam consilioLiv.

quos dimitterent, quos retinerentLiv.

componunt Gallos concireTac.

ut compositum cum Marcio eratLiv.

To feign, invent, devise, contrive

crimenTac.

risum mendaci oreTib.

rumoremTac.

in adrogantiam compositus, assuming the appearance ofTac.


Text based on data provided by Perseus Digital Library, with funding from The National Endowment for the Humanities. Original version available for viewing and download at http://www.perseus.tufts.edu