281–566 Verg. georg. 4

Sed siquem proles subito defecerit omnis,

nec genus unde novae stirpis revocetur habebit,

tempus et Arcadii memoranda inventa magistri

pandere, quoque modo caesis iam saepe iuvencis

285insincerus apes tulerit cruor. Altius omnem

expediam prima repetens ab origine famam.

Nam qua Pellaei gens fortunata Canopi

accolit effuso stagnantem flumine Nilum

et circum pictis vehitur sua rura phaselis,

290quaque pharetratae vicinia Persidis urget,

et viridem Aegyptum nigra fecundat harena,

et diversa ruens septem discurrit in ora

usque coloratis amnis devexus ab Indis

omnis in hac certam regio iacit arte salutem.

295Exiguus primum atque ipsos contractus in usus

eligitur locus; hunc angustique imbrice tecti

parietibusque premunt artis et quattuor addunt,

quattuor a ventis obliqua luce fenestras.

Tum vitulus bima curvans iam cornua fronte

300quaeritur; huic geminae nares et spiritus oris

multa reluctanti obstruitur, plagisque perempto

tunsa per integram solvuntur viscera pellem.

Sic positum in clauso linquunt et ramea costis

subiciunt fragmenta, thymum casiasque recentes.

305Hoc geritur Zephyris primum impellentibus undas,

ante novis rubeant quam prata coloribus, ante

garrula quam tignis nidum suspendat hirundo.

Interea teneris tepefactus in ossibus umor

aestuat et visenda modis animalia miris,

310trunca pedum primo, mox et stridentia pennis,

miscentur tenuemque magis magis aera carpunt,

donec, ut aestivis effusus nubibus imber,

erupere aut ut nervo pulsante sagittae,

prima leves ineunt si quando proelia Parthi.

 315Quis deus hanc, Musae, quis nobis extudit artem?

Unde nova ingressus hominum experientia cepit?

Pastor Aristaeus fugiens Peneia Tempe,

amissis, ut fama, apibus morboque fameque,

tristis ad extremi sacrum caput adstitit amnis

320multa querens atque hac adfatus voce parentem:

„Mater, Cyrene mater, quae gurgitis huius

ima tenes, quid me praeclara stirpe deorum,

si modo, quem perhibes, pater est Thymbraeus Apollo,

invisum fatis genuisti? aut quo tibi nostri

325pulsus amor? quid me caelum sperare iubebas?

En etiam hunc ipsum vitae mortalis honorem,

quem mihi vix frugum et pecudum custodia sollers

omnia temptanti extuderat, te matre relinquo.

Quin age et ipsa manu felices erue silvas,

330fer stabulis inimicum ignem atque interfice messes,

ure sata et validam in vites molire bipennem,

tanta meae si te ceperunt taedia laudis.“

At mater sonitum thalamo sub fluminis alti

sensit. Eam circum Milesia vellera Nymphae

335carpebant hyali saturo fucata colore,

drymoque Xanthoque Ligeaque Phyllodoceque,

caesariem effusae nitidam per candida colla,

Nesaee Spioque Thaliaque Cymodoceque,

Cydippeque et flava Lycorias, altera virgo,

340altera tum primos Lucinae experta labores,

Clioque et Beroe soror, Oceanitides ambae,

ambae auro, pictis incinctae pellibus ambae,

atque Ephyre atque Opis et Asia Deiopea

et tandem positis velox Arethusa sagittis.

345Inter quas curam Clymene narrabat inanem

Vulcani Martisque dolos et dulcia furta,

aque Chao densos divum numerabat amores

carmine quo captae dum fusis mollia pensa

devolvunt, iterum maternas impulit aures

350luctus Aristaei, vitreisque sedilibus omnes

obstipuere; sed ante alias Arethusa sorores

prospiciens summa flavum caput extulit unda

et procul: „O gemitu non frustra exterrita tanto,

Cyrene soror, ipse tibi, tua maxima cura,

355tristis Aristaeus Penei genitoris ad undam

stat lacrimans et te crudelem nomine dicit.“

Huic percussa nova mentem formidine mater,

„duc, age, duc ad nos; fas illi limina divum

tangere,“ ait. Simul alta iubet discedere late

360flumina, qua iuvenis gressus inferret. At illum

curvata in montis faciem circumstetit unda

accepitque sinu vasto misitque sub amnem.

Iamque domum mirans genetricis et umida regna

speluncisque lacus clausos lucosque sonantes

365ibat et ingenti motu stupefactus aquarum

omnia sub magna labentia flumina terra

spectabat diversa locis, Phasimque Lycumque

et caput, unde altus primum se erumpit Enipeus

unde pater Tiberinus et unde Aniena fluenta

370saxosusque sonans Hypanis Mysusque Caicus,

et gemina auratus taurino cornua vultu

Eridanus, quo non alius per pinguia culta

in mare purpureum violentior effluit amnis.

Postquam est in thalami pendentia pumice tecta

375perventum et nati fletus cognovit inanes

Cyrene, manibus liquidos dant ordine fontes

germanae tonsisque ferunt mantelia villis;

pars epulis onerant mensas et plena reponunt

pocula, Panchaeis adolescunt ignibus arae;

380et mater, „Cape Maeonii carchesia Bacchi:

Oceano libemus,“ ait. Simul ipsa precatur

Oceanumque patrem rerum Nymphasque sorores

centum quae silvas, centum quae flumina servant.

Ter liquido ardentem perfundit nectare Vestam,

385ter flamma ad summum tecti subiecta reluxit.

Omine quo firmans animum sic incipit ipsa:

„Est in Carphatio Neptuni gurgite vates

caeruleus Proteus, magnum qui piscibus aequor

et iuncto bipedum curru metitur equorum.

390Hic nunc Emathiae portus patriamque revisit

Pallenen, hunc et Nymphae veneramur et ipse

grandaevus Nereus; novit namque omnia vates,

quae sint, quae fuerint, quae mox ventura trahantur;

quippe ita Neptuno visum est, immania cuius

395armenta et turpes pascit sub gurgite phocas.

Hic tibi, nate, prius vinclis capiendus, ut omnem

expediat morbi causam eventusque secundet.

Nam sine vi non ulla dabit praecepta, neque illum

orando flectes; vim duram et vincula capto

400tende; doli circum haec demum frangentur inanes.

Ipsa ego, te, medios cum sol accenderit aestus,

cum sitiunt herbae et pecori iam gratior umbra est,

in secreta senis ducam, quo fessus ab undis

se recipit, facile ut somno adgrediare iacentem.

405Verum ubi correptum manibus vinclisque tenebis,

tum variae eludent species atque ora ferarum

Fiet enim subito sus horridus atraque tigris

squamosusque draco et fulva cervice leaena,

aut acrem flammae sonitum dabit atque ita vinclis

410excidet, aut in aquas tenues dilapsus abibit.

Sed quanto ille magis formas se vertet in omnes,

tanto, nate, magis contende tenacia vincla,

donec talis erit mutato corpore, qualem

videris, incepto tegeret cum lumina somno.“

 415Haec ait et liquidum ambrosiae defundit odorem,

quo totum nati corpus perduxit; at illi

dulcis compositis spiravit crinibus aura

atque habilis membris venit vigor. Est specus ingens

exesi latere in montis, quo plurima vento

420cogitur inque sinus scindit sese unda reductos,

deprensis olim statio tutissima nautis;

intus se vasti Proteus tegit obice saxi.

Hic iuvenem in latebris aversum a lumine Nympha

collocat; ipsa procul nebulis obscura resistit.

425Iam rapidus torrens sitientes Sirius Indos

ardebat, caelo et medium sol igneus orbem

hauserat; arebant herbae et cava flumina siccis

faucibus ad limum radii tepefacta coquebant:

cum Proteus consueta petens e fluctibus antra

430ibat; eum vasti circum gens umida ponti

exsultans rorem late dispergit amarum.

Sternunt se somno diversae in litore phocae.

Ipse, velut stabuli custos in montibus olim,

vesper ubi e pastu vitulos ad tecta reducit,

435auditisque lupos acuunt balatibus agni,

considit scopulo medius numerumque recenset.

Cuius Aristaeo quoniam est oblata facultas,

vix defessa senem passus componere membra

cum clamore ruit magno manicisque iacentem

440occupat. Ille suae contra non immemor artis

omnia transformat sese in miracula rerum,

ignemque horribilemque feram fluviumque liquentem.

Verum ubi nulla fugam reperit fallacia, victus

in sese redit atque hominis tandem ore locutus:

445„Nam quis te, iuvenum confidentissime, nostras

iussit adire domos? Quidve hinc petis?“ inquit. At ille:

„Scis, Proteu, scis ipse; neque est te fallere quicquam

sed tu desine velle. Deum praecepta secuti

venimus hinc lapsis quaesitum oracula rebus.“

450Tantum effatus. Ad haec vates vi denique multa

ardentes oculos intorsit lumine glauco

et graviter frendens sic fatis ora resolvit.

„Non te nullius exercent numinis irae;

magna luis commissa: tibi has miserabilis Orpheus

455haudquaquam ob meritum poenas, ni fata resistant,

suscitat et rapta graviter pro coniuge saevit.

Illa quidem, dum te fugeret per flumina praeceps,

immanem ante pedes hydrum moritura puella

servantem ripas alta non vidit in herba.

460At chorus aequalis Dryadum clamore supremos

implerunt montes; flerunt Rhodopeiae arces

altaque Pangaea et Rhesi mavortia tellus

atque Getae atque Hebrus et Actias Orithyia.

Ipse cava solans aegrum testudine amorem

465te, dulcis coniunx, te solo in litore secum,

te veniente die, te decedente canebat.

Taenarias etiam fauces, alta ostia Ditis,

et caligantem nigra formidine lucum

ingressus manesque adiit regemque tremendum

470nesciaque humanis precibus mansuescere corda.

At cantu commotae Erebi de sedibus imis

umbrae ibant tenues simulacraque luce carentum,

quam multa in foliis avium se milia condunt

vesper ubi aut hibernus agit de montibus imber,

475matres atque viri defunctaque corpora vita

magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae,

impositique rogis iuvenes ante ora parentum,

quos circum limus niger et deformis harundo

Cocyti tardaque palus inamabilis unda

480alligat et noviens Styx interfusa coercet.

Quin ipsae stupuere domus atque intima Leti

tartara caeruleosque implexae crinibus angues

Eumenides, tenuitque inhians tria Cerberus ora

atque Ixionii vento rota constitit orbis.

485Iamque pedem referens casus evaserat omnes;

redditaque Eurydice superas veniebat ad auras,

pone sequens, namque hanc dederat Proserpina legem,

cum subita incautum dementia cepit amantem,

ignoscenda quidem, scirent si ignoscere manes.

490Restitit Eurydicenque suam iam luce sub ipsa

immemor heu! victusque animi respexit. Ibi omnis

effusus labor atque immitis rupta tyranni

foedera, terque fragor stagnis auditus Avernis.

Illa, ‚Quis et me‘, inquit, ‚miseram et te perdidit, Orpheu,

495quis tantus furor? En iterum crudelia retro

Fata vocant, conditque natantia lumina somnus.

Iamque vale: feror ingenti circumdata nocte

invalidasque tibi tendens, heu non tua, palmas!‘

dixit et ex oculis subito, ceu fumus in auras

500commixtus tenues, fugit diversa, neque illum,

prensantem nequiquam umbras et multa volentem

dicere, praeterea vidit, nec portitor Orci

amplius obiectam passus transire paludem.

Quid faceret? Quo se rapta bis coniuge ferret?

505Quo fletu Manis, quae numina voce moveret?

Illa quidem Stygia nabat iam frigida cumba.

Septem illum totos perhibent ex ordine menses

rupe sub aeria deserti ad Strymonis undam

flesse sibi et gelidis haec evolvisse sub antris

510mulcentem tigres et agentem carmine quercus;

qualis populea maerens philomela sub umbra

amissos queritur fetus, quos durus arator

observans nido implumes detraxit; at illa

flet noctem ramoque sedens miserabile carmen

515integrat et maestis late loca questibus implet.

Nulla Venus, non ulli animum flexere hymenaei.

Solus Hyperboreas glacies Tanaimque nivalem

arvaque Rhipaeis numquam viduata pruinis

lustrabat raptam Eurydicen atque inrita Ditis

520dona querens; spretae Ciconum quo munere matres

inter sacra deum nocturnique orgia Bacchi

discerptum latos iuvenem sparsere per agros.

Tum quoque marmorea caput a cervice revulsum

gurgite cum medio portans Oeagrius Hebrus

525volveret, Eurydicen vox ipsa et frigida lingua

‚ah miseram Eurydicen!‘ anima fugiente vocabat:

‚Eurydicen‘ toto referebant flumine ripae.“

Haec Proteus, et se iactu dedit aequor in altum,

quaque dedit, spumantem undam sub vertice torsit.

530At non Cyrene; namque ultro adfata timentem:

„Nate, licet tristes animo deponere curas.

Haec omnis morbi causa; hinc miserabile Nymphae,

cum quibus illa choros lucis agitabat in altis,

exitium misere apibus. Tu munera supplex

535tende petens pacem et faciles venerare Napaeas;

namque dabunt veniam votis irasque remittent.

Sed modus orandi qui sit, prius ordine dicam.

Quattuor eximios praestanti corpore tauros,

qui tibi nunc viridis depascunt summa Lycaei,

540delige et intacta totidem cervice iuvencas.

Quattuor his aras alta ad delubra dearum

constitue et sacrum iugulis demitte cruorem,

corporaque ipsa boum frondoso desere luco.

Post, ubi nona suos Aurora ostenderit ortus,

545inferias Orphei Lethaea papavera mittes

et nigram mactabis ovem lucumque revises:

placatam Eurydicen vitula venerabere caesa.“

Haud mora; continuo matris praecepta facessit;

ad delubra venit, monstratas excitat aras,

550quattuor eximios praestanti corpore tauros

ducit et intacta totidem cervice iuvencas.

Post, ubi nona suos Aurora induxerat ortus,

inferias Orphei mittit lucumque revisit.

Hic vero subitum ac dictu mirabile monstrum

555adspiciunt, liquefacta boum per viscera toto

stridere apes utero et ruptis effervere costis,

immensasque trahi nubes, iamque arbore summa

confluere et lentis uvam demittere ramis.

Haec super arvorum cultu pecorumque canebam

560et super arboribus, Caesar dum magnus ad altum

fulminat Euphraten bello victorque volentes

per populos dat iura viamque adfectat Olympo.

Illo Vergilium me tempore dulcis alebat

Parthenope studiis florentem ignobilis oti,

565carmina qui lusi pastorum audaxque iuventa,

Tityre, te patulae cecini sub tegmine fagi.