Pythagoras. Ov. met. 15, 60–478

60Vir fuit hic ortu Samius, sed fugerat una

et Samon et dominos odioque tyrannidis exul

sponte erat isque licet caeli regione remotus;

mente deos adiit et, quae natura negabat

visibus humanis, oculis ea pectoris hausit,

65cumque animo et vigili perspexerat omnia cura,

in medium discenda dabat coetusque silentum

dictaque mirantum magni primordia mundi

et rerum causas et, quid natura, docebat,

quid deus, unde nives, quae fulminis esset origo,

70Iuppiter an venti discussa nube tonarent,

quid quateret terras, qua sidera lege mearent,

et quodcumque latet; primusque animalia mensis

arguit inponi, primus quoque talibus ora

docta quidem solvit, sed non et credita, verbis:

75»Parcite, mortales, dapibus temerare nefandis

corpora! Sunt fruges, sunt deducentia ramos

pondere poma suo tumidaeque in vitibus uvae,

sunt herbae dulces, sunt quae mitescere flamma

mollirique queant; nec vobis lacteus umor

80eripitur, nec mella thymi redolentia flore:

prodiga divitias alimentaque mitia tellus

suggerit atque epulas sine caede et sanguine praebet.

Carne ferae sedant ieiunia, nec tamen omnes:

quippe equus et pecudes armentaque gramine vivunt;

85at quibus ingenium est inmansuetumque ferumque,

Armeniae tigres iracundique leones

cumque lupis ursi, dapibus cum sanguine gaudent.

Heu quantum scelus est in viscera viscera condi

congestoque avidum pinguescere corpore corpus

90alteriusque animantem animantis vivere leto!

Scilicet in tantis opibus, quas optima matrum

terra parit, nil te nisi tristia mandere saevo

vulnera dente iuvat ritusque referre Cyclopum,

nec, nisi perdideris alium, placare voracis

95et male morati poteris ieiunia ventris?

At vetus illa aetas, cui fecimus aurea nomen,

fetibus arboreis et, quas humus educat, herbis

fortunata fuit nec polluit ora cruore.

Tunc et aves tutae movere per aera pennas,

100et lepus inpavidus mediis erravit in arvis,

nec sua credulitas piscem suspenderat hamo:

cuncta sine insidiis nullamque timentia fraudem

plenaque pacis erant. Postquam non utilis auctor

victibus invidit, quisquis fuit ille, deorum

105corporeasque dapes avidam demersit in alvum,

fecit iter sceleri, primoque e caede ferarum

incaluisse potest maculatum sanguine ferrum

(idque satis fuerat) nostrumque petentia letum

corpora missa neci salva pietate fatemur:

110sed quam danda neci, tam non epulanda fuerunt.

Longius inde nefas abiit, et prima putatur

hostia sus meruisse mori, quia semina pando

eruerit rostro spemque interceperit anni.

Vite caper morsa Bacchi mactatus ad aras

115dicitur ultoris: nocuit sua culpa duobus!

Quid meruistis oves, placidum pecus inque tuendos

natum homines, pleno quae fertis in ubere nectar,

mollia quae nobis vestras velamina lanas

praebetis vitaque magis quam morte iuvatis?

120Quid meruere boves, animal sine fraude dolisque,

innocuum, simplex, natum tolerare labores?

Inmemor est demum nec frugum munere dignus,

qui potuit curvi dempto modo pondere aratri

ruricolam mactare suum, qui trita labore

125illa, quibus totiens durum renovaverat arvum,

tot dederat messes, percussit colla securi.

Nec satis est, quod tale nefas committitur: ipsos

inscripsere deos sceleri numenque supernum

caede laboriferi credunt gaudere iuvenci.

130Victima labe carens et praestantissima forma

(nam placuisse nocet) vittis insignis et auro

sistitur ante aras auditque ignara precantem

inponique suae videt inter cornua fronti,

quas coluit, fruges percussaque sanguine cultros

135inficit in liquida praevisos forsitan unda.

Protinus ereptas viventi pectore fibras

inspiciunt mentesque deum scrutantur in illis.

Unde (fames homini vetitorum tanta ciborum est?)

audetis vesci, genus o mortale? Quod, oro,

140ne facite, et monitis animos advertite nostris!

Cumque boum dabitis caesorum membra palato,

mandere vos vestros scite et sentite colonos.

Et quoniam deus ora movet, sequar ora moventem

rite deum Delphosque meos ipsumque recludam

145aethera et augustae reserabo oracula mentis.

Magna nec ingeniis investigata priorum

quaeque diu latuere, canam; iuvat ire per alta

astra, iuvat terris et inerti sede relicta

nube vehi validique umeris insistere Atlantis

150palantesque homines passim et rationis egentes

despectare procul trepidosque obitumque timentes

sic exhortari seriemque evolvere fati.

O genus attonitum gelidae formidine mortis,

quid Styga, quid tenebras et nomina vana timetis,

155materiem vatum, falsique pericula mundi?

Corpora, sive rogus flamma seu tabe vetustas

abstulerit, mala posse pati non ulla putetis!

Morte carent animae semperque priore relicta

sede novis domibus vivunt habitantque receptae.

160Ipse ego (nam memini) Troiani tempore belli

Panthoides Euphorbus eram, cui pectore quondam

haesit in adverso gravis hasta minoris Atridae.

Cognovi clipeum, laevae gestamina nostrae,

nuper Abanteis templo Iunonis in Argis.

165Omnia mutantur, nihil interit: errat et illinc

huc venit, hinc illuc, et quoslibet occupat artus

spiritus eque feris humana in corpora transit

inque feras noster nec tempore deperit ullo,

utque novis facilis signatur cera figuris

170nec manet ut fuerat nec formas servat easdem,

sed tamen ipsa eadem est, animam sic semper eandem

esse, sed in varias doceo migrare figuras.

Ergo, ne pietas sit victa cupidine ventris,

parcite, vaticinor, cognatas caede nefanda

175exturbare animas, nec sanguine sanguis alatur!

Et quoniam magno feror aequore plenaque ventis

vela dedi: nihil est toto, quod perstet, in orbe.

Cuncta fluunt, omnisque vagans formatur imago;

ipsa quoque adsiduo labuntur tempora motu,

180non secus ac flumen. Neque enim consistere flumen

nec levis hora potest, sed ut unda inpellitur unda

urgeturque eadem veniente urgetque priorem,

tempora sic fugiunt pariter pariterque sequuntur

et nova sunt semper; nam quod fuit ante, relictum est,

185fitque quod haud fuerat, momentaque cuncta novantur.

Cernis et emensas in lucem tendere noctes,

et iubar hoc nitidum nigrae succedere nocti;

nec color est idem caelo, cum lassa quiete

cuncta iacent media cumque albo Lucifer exit

190clarus equo rursusque alius, cum praevia lucis

tradendum Phoebo Pallantias inficit orbem.

Ipse dei clipeus, terra cum tollitur ima,

mane rubet, terraque rubet cum conditur ima,

candidus in summo est, melior natura quod illic

195aetheris est terraeque procul contagia fugit.

Nec par aut eadem nocturnae forma Dianae

esse potest umquam semperque hodierna sequente,

si crescit, minor est, maior, si contrahit orbem.

Quid? non in species succedere quattuor annum

200adspicis, aetatis peragentem imitamina nostrae?

Nam tener et lactens puerique simillimus aevo

vere novo est: tunc herba recens et roboris expers

turget et insolida est et spe delectat agrestes.

Omnia tunc florent, florumque coloribus almus

205ludit ager, neque adhuc virtus in frondibus ulla est.

Transit in aestatem post ver robustior annus

fitque valens iuvenis: neque enim robustior aetas

ulla nec uberior, nec quae magis ardeat, ulla est.

Excipit autumnus, posito fervore iuventae

210maturus mitisque inter iuvenemque senemque

temperie medius, sparsus quoque tempora canis.

Inde senilis hiems tremulo venit horrida passu,

aut spoliata suos, aut, quos habet, alba capillos.

Nostra quoque ipsorum semper requieque sine ulla

215corpora vertuntur, nec, quod fuimusve sumusve,

cras erimus; fuit illa dies, qua semina tantum

spesque hominum primae, matris habitavimus alvo.

Artifices natura manus admovit et angi

corpora visceribus distentae condita matris

220noluit eque domo vacuas emisit in auras.

Editus in lucem iacuit sine viribus infans;

mox quadrupes rituque tulit sua membra ferarum,

paulatimque tremens et nondum poplite firmo

constitit adiutis aliquo conamine nervis.

225Inde valens veloxque fuit spatiumque iuventae

transit et emeritis medii quoque temporis annis

labitur occiduae per iter declive senectae.

Subruit haec aevi demoliturque prioris

robora, fletque Milon senior, cum spectat inanes

230illos, qui fuerant solidorum mole tororum

Herculeis similes, fluidos pendere lacertos;

Flet quoque, ut in speculo rugas adspexit aniles,

Tyndaris et secum, cur sit bis rapta, requirit.

Tempus edax rerum, tuque, invidiosa vetustas,

235omnia destruitis vitiataque dentibus aevi

paulatim lenta consumitis omnia morte.

Haec quoque non perstant, quae nos elementa vocamus,

quasque vices peragant, (animos adhibete) docebo.

Quattuor aeternus genitalia corpora mundus

240continet; ex illis duo sunt onerosa suoque

pondere in inferius, tellus atque unda, feruntur,

et totidem gravitate carent nulloque premente

alta petunt, aer atque aere purior ignis.

Quae quamquam spatio distant, tamen omnia fiunt

245ex ipsis et in ipsa cadunt, resolutaque tellus

in liquidas rarescit aquas, tenuatus in auras

aeraque umor abit, dempto quoque pondere rursus

in superos aer tenuissimus emicat ignes.

Inde retro redeunt, idemque retexitur ordo:

250ignis enim densum spissatus in aera transit,

hic in aquas, tellus glomerata cogitur unda.

Nec species sua cuique manet, rerumque novatrix

ex aliis alias reparat natura figuras:

nec perit in toto quicquam, mihi credite, mundo,

255sed variat faciemque novat, nascique vocatur

incipere esse aliud, quam quod fuit ante, morique

desinere illud idem. Cum sint huc forsitan illa,

haec translata illuc, summa tamen omnia constant.

Nil equidem durare diu sub imagine eadem

260crediderim: sic ad ferrum venistis ab auro,

saecula, sic totiens versa est fortuna locorum.

Vidi ego, quod fuerat quondam solidissima tellus,

esse fretum, vidi factas ex aequore terras;

et procul a pelago conchae iacuere marinae,

265et vetus inventa est in montibus ancora summis;

quodque fuit campus, vallem decursus aquarum

fecit, et eluvie mons est deductus in aequor,

eque paludosa siccis humus aret harenis,

quaeque sitim tulerant, stagnata paludibus ument.

270Hic fontes natura novos emisit, at illic

clausit, et antiquis tam multa tremoribus orbis

flumina prosiliunt aut excaecata residunt.

Sic ubi terreno Lycus est epotus hiatu,

exsistit procul hinc alioque renascitur ore;

275Sic modo conbibitur, tecto modo gurgite lapsus

redditur Argolicis ingens Erasinus in arvis,

et Mysum capitisque sui ripaeque prioris

paenituisse ferunt, alia nunc ire Caicum;

nec non Sicanias volvens Amenanus harenas

280nunc fluit, interdum suppressis fontibus aret.

Ante bibebatur, nunc, quas contingere nolis,

fundit Anigros aquas, postquam, nisi vatibus omnis

eripienda fides, illic lavere bimembres

vulnera, clavigeri quae fecerat Herculis arcus.

285Quid? non et Scythicis Hypanis de montibus ortus,

qui fuerat dulcis, salibus vitiatur amaris?

Fluctibus ambitae fuerant Antissa Pharosque

et Phoenissa Tyros, quarum nunc insula nulla est.

Leucada continuam veteres habuere coloni:

290nunc freta circueunt. Zancle quoque iuncta fuisse

dicitur Italiae, donec confinia pontus

abstulit et media tellurem reppulit unda.

Si quaeras Helicen et Burin, Achaidas urbes,

invenies sub aquis, et adhuc ostendere nautae

295inclinata solent cum moenibus oppida mersis.

Est prope Pittheam tumulus Troezena, sine ullis

arduus arboribus, quondam planissima campi

area, nunc tumulus; nam (res horrenda relatu)

vis fera ventorum, caecis inclusa cavernis,

300exspirare aliqua cupiens luctataque frustra

liberiore frui caelo, cum carcere rima

nulla foret toto nec pervia flatibus esset,

extentam tumefecit humum, ceu spiritus oris

tendere vesicam solet aut derepta bicorni

305terga capro; tumor ille loci permansit et alti

collis habet speciem longoque induruit aevo.

Plurima cum subeant audita et cognita nobis,

pauca super referam. Quid? non et lympha figuras

datque capitque novas? Medio tua, corniger Ammon,

310unda die gelida est, ortuque obituque calescit.

Admotis Athamanas aquis accendere lignum

narratur, minimos cum luna recessit in orbes.

Flumen habent Cicones, quod potum saxea reddit

viscera, quod tactis inducit marmora rebus.

315Crathis et huic Sybaris nostris conterminus oris

electro similes faciunt auroque capillos.

Quodque magis mirum est, sunt, qui non corpora tantum,

verum animos etiam valeant mutare liquores.

Cui non audita est obscenae Salmacis undae

320Aethiopesque lacus? Quos siquis faucibus hausit,

aut furit aut patitur mirum gravitate soporem.

Clitorio quicumque sitim de fonte levavit,

vina fugit gaudetque meris abstemius undis,

seu vis est in aqua calido contraria vino,

325sive, quod indigenae memorant, Amythaone natus,

Proetidas attonitas postquam per carmen et herbas

eripuit furiis, purgamina mentis in illas

misit aquas odiumque meri permansit in undis.

Huic fluit effectu dispar Lyncestius amnis,

330quem quicumque parum moderato gutture traxit,

haud aliter titubat, quam si mera vina bibisset.

Est locus Arcadiae (Pheneon dixere priores)

ambiguis suspectus aquis, quas nocte timeto:

nocte nocent potae, sine noxa luce bibuntur.

335Sic alias aliasque lacus et flumina vires

concipiunt. Tempusque fuit, quo navit in undis,

nunc sedet Ortygie. Timuit concursibus Argo

undarum sparsas Symplegadas elisarum,

quae nunc inmotae perstant ventisque resistunt.

340Nec, quae sulphureis ardet fornacibus, Aetne

ignea semper erit, neque enim fuit ignea semper.

Nam sive est animal tellus et vivit habetque

spiramenta locis flammam exhalantia multis,

spirandi mutare vias, quotiensque movetur,

345has finire potest, illas aperire cavernas;

sive leves imis venti cohibentur in antris

saxaque cum saxis et habentem semina flammae

materiam iactant, ea concipit ictibus ignem,

antra relinquentur sedatis frigida ventis;

350sive bitumineae rapiunt incendia vires,

luteave exiguis ardescunt sulphura fumis:

nempe, ubi terra cibos alimentaque pinguia flammae

non dabit absumptis per longum viribus aevum

naturaeque suum nutrimen deerit edaci,

355non feret illa famem desertaque deseret ignis.

Esse viros fama est in Hyperborea Pallene,

qui soleant levibus velari corpora plumis,

Cum Tritoniacam noviens subiere paludem;

haud equidem credo: sparsae quoque membra venenis

360exercere artes Scythides memorantur easdem.

Siqua fides rebus tamen est addenda probatis,

nonne vides, quaecumque mora fluidoque calore

corpora tabescunt, in parva animalia verti?

I quoque, delectos mactatos obrue tauros

365(cognita res usu): de putri viscere passim

florilegae nascuntur apes, quae more parentum

rura colunt operique favent in spemque laborant;

pressus humo bellator equus crabronis origo est;

concava litoreo si demas bracchia cancro,

370cetera supponas terrae, de parte sepulta

scorpius exibit caudaque minabitur unca;

quaeque solent canis frondes intexere filis

agrestes tineae (res observata colonis)

ferali mutant cum papilione figuram.

375Semina limus habet virides generantia ranas,

et generat truncas pedibus, mox apta natando

crura dat, utque eadem sint longis saltibus apta,

posterior superat partes mensura priores.

Nec catulus, partu quem reddidit ursa recenti,

380sed male viva caro est: lambendo mater in artus

fingit et in formam, quantam capit ipsa, reducit.

Nonne vides, quos cera tegit sexangula, fetus

melliferarum apium sine membris corpora nasci

et serosque pedes serasque adsumere pennas?

385Iunonis volucrem, quae cauda sidera portat,

armigerumque Iovis Cythereiadasque columbas

et genus omne avium mediis e partibus ovi,

ni sciret fieri, quis nasci posse putaret?

Sunt qui, cum clauso putrefacta est spina sepulcro,

390mutari credant humanas angue medullas.

Haec tamen ex aliis generis primordia ducunt;

una est, quae reparet seque ipsa reseminet, ales:

Assyrii phoenica vocant; non fruge neque herbis,

sed turis lacrimis et suco vivit amomi.

395Haec ubi quinque suae conplevit saecula vitae,

ilicis in ramis tremulaeque cacumine palmae

unguibus et puro nidum sibi construit ore.

Quo simul ac casias et nardi lenis aristas

quassaque cum fulva substravit cinnama murra,

400se super inponit finitque in odoribus aevum.

Inde ferunt, totidem qui vivere debeat annos,

corpore de patrio parvum phoenica renasci.

Cum dedit huic aetas vires, onerique ferendo est,

ponderibus nidi ramos levat arboris altae

405fertque pius cunasque suas patriumque sepulcrum

perque leves auras Hyperionis urbe potitus

ante fores sacras Hyperionis aede reponit.

Si tamen est aliquid mirae novitatis in istis,

alternare vices et, quae modo femina tergo

410passa marem est, nunc esse marem miremur hyaenam;

id quoque, quod ventis animal nutritur et aura,

protinus adsimulat, tetigit quoscumque colores.

Victa racemifero lyncas dedit India Baccho:

e quibus, ut memorant, quidquid vesica remisit,

415vertitur in lapides et congelat aere tacto.

Sic et curalium quo primum contigit auras

tempore, durescit: mollis fuit herba sub undis.

Desinet ante dies et in alto Phoebus anhelos

aequore tinguet equos, quam consequar omnia verbis

420in species translata novas: sic tempora verti

cernimus atque illas adsumere robora gentes,

concidere has; sic magna fuit censuque virisque

perque decem potuit tantum dare sanguinis annos,

nunc humilis veteres tantummodo Troia ruinas

425et pro divitiis tumulos ostendit avorum.

Clara fuit Sparte, magnae viguere Mycenae,

nec non et Cecropis nec non Amphionis arces:

vile solum Sparte est, altae cecidere Mycenae;

Oedipodioniae quid sunt, nisi nomina, Thebae?

430Quid Pandioniae restant, nisi nomen, Athenae?

Nunc quoque Dardaniam fama est consurgere Romam,

Appenninigenae quae proxima Thybridis undis

mole sub ingenti rerum fundamina ponit:

haec igitur formam crescendo mutat et olim

435inmensi caput orbis erit. Sic dicere vates

faticinasque ferunt sortes quantumque recordor,

dixerat Aeneae, cum res Troiana labaret,

Priamides Helenus flenti dubioque salutis:

„Nate dea, si nota satis praesagia nostrae

440mentis habes, non tota cadet te sospite Troia!

Flamma tibi ferrumque dabunt iter: ibis et una

Pergama rapta feres, donec Troiaeque tibique

externum patrio contingat amicius arvum.

Urbem etiam cerno Phrygios debere nepotes,

445quanta nec est nec erit nec visa prioribus annis.

Hanc alii proceres per saecula longa potentem,

sed dominam rerum de sanguine natus Iuli

efficiet; quo cum tellus erit usa, fruentur

aetheriae sedes, caelumque erit exitus illi.“

450Haec Helenum cecinisse penatigero Aeneae

mente memor refero cognataque moenia laetor

crescere et utiliter Phrygibus vicisse Pelasgos.

Ne tamen oblitis ad metam tendere longe

exspatiemur equis, caelum et quodcumque sub illo est,

455inmutat formas tellusque et quidquid in illa est;

nos quoque, pars mundi, quoniam non corpora solum,

verum etiam volucres animae sumus inque ferinas

possumus ire domos pecudumque in pectora condi,

corpora, quae possunt animas habuisse parentum

460aut fratrum aut aliquo iunctorum foedere nobis

aut hominum certe, tuta esse et honesta sinamus

neve Thyesteis cumulemus viscera mensis!

Quam male consuescit, quam se parat ille cruori

inpius humano, vituli qui guttura ferro

465rumpit et inmotas praebet mugitibus aures,

aut qui vagitus similes puerilibus haedum

edentem iugulare potest aut alite vesci,

cui dedit ipse cibos! Quantum est, quod desit in istis

ad plenum facinus? Quo transitus inde paratur?

470Bos aret aut mortem senioribus inputet annis,

horriferum contra borean ovis arma ministret,

ubera dent saturae manibus pressanda capellae!

Retia cum pedicis laqueosque artesque dolosas

tollite, nec volucrem viscata fallite virga

475nec formidatis cervos includite pennis

nec celate cibis uncos fallacibus hamos.

Perdite, siqua nocent, verum haec quoque perdite tantum:

ora vacent epulis alimentaque mitia carpant.«